ص:2

ص:3

ص:4

بی عمل و اکتفا به شعار، دنیاگرایی و مقام پرستی و... جست و جو کرد. در سایه این آفت ها خواص در زمان مناسب به طرفداری از حق برنمی خیزند و دنباله روان آنان نیز از حمایت حق دست می کشند و حادثه ای چون کربلا را به وجود می آورند.

سوگمندانه باید گفت عده ای از خواص شیفته ی دنیا و دین فروش، رضایت خداوند را به زندگی چند روزه ی دنیا ترجیح می دهند و با استفاده از موقعیت اجتماعی و اعتماد (مردم) حقایق را وارونه جلوه داده و با فریب مردم عوام، بعد از پنجاه سال از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرزند او رابه خاک و خون کشیده و ننگ و نفرین ابدی را در صحیفه تاریخ، برای خویش و دیگران رقم زده و گذشته تاریک خود را آیینه عبرت آیندگان می سازند.

پژوهش گر ارجمند جناب حجه الاسلام و المسلمین سید رسول علوی، در شرایط حساس کنونی، روزگار پرفتنه ی رهزنان ایمان کوشیده اند تا چهره و عملکرد بعضی از خواص را که منشاء بسیاری از انحراف ها و فتنه ها گردیده اند، را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. ضمن سپاس گزاری از تلاش های محققانه ایشان، امید است که این نگارستان عبرت مورد استفاده خوانندگان ارجمند قرار گیرد.

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما»

ص:5

ص:6

من چیزهای می دانم که شما به آن آگاهی ندارید.

در نگاه اول، پیروز میدان، آنانی بودند که: به خیمه گاه دشمن یورش می بردند و آنان را در آتش می سوزانیدند، همان کسانی که ترس بردل کودکان افکنده و زنان را به داغ همسران و فرزندان شان سوگوار ساخته بودند، مردانی که سر حسین بن علی علیه السلام و یارانش را بر نیزه کرده بودند و غنایم جنگی را به چنگ می آوردند، لشکری که در هر منزل بساط عیش و طرب می گسترانید و به پای کوبی و شادی می پرداخت، سربازان که تازیانه در دست داشتند و به کوچک ترین بهانه، بر زنان و کودکان اسیر می نواختند.

در این نگاه، قهرمان جنگ همان ها بودند که دستور حمله به یاران اندک حسین را صادر می کردند و در جنگی نابرابر، سنگ و نیزه بر سینه ی دشمن فرو می آوردند. دلیران این سپاه افرادی هم چون: شمر بن ذی الجوشن، حرملة بن کاهل اسدی، خولی بن یزید اصبحی، عمر بن سعد و ... بودند که درنظر حکومت مرکزی، قرب ویژه ای داشتند و از سوی خلیفه، مورد تشویق قرار می گرفتند.

بودی مرا هوای غم کشتن حسین

منّت خدای را که غمم زود چاره کرد

دیدی که تیغ شحنه ی قوم چو شد بلند

نه رحم بر جوان ونه بر شیرخواره کرد

دیدی که سر برهنه ی تو را پای تخت ما

حاضر، زمانه بادف و چنگ و نقاره کرد

و از نظرگاهی دیگر، پیروز میدان آنانی بودند که لرزه بر دل قدرتمندان انداخته و خلیفه را از ترس، به انکار وادار کرده بودند. بزرگانی که با شمار اندک خویش، هیچ تردیدی به دل راه ندادند و در برابر گلّه ی گرگان خون آشام، از باورهای خویش دفاع کردند وکشته شدند. همان کسانی که امت غفلت زده را بیدار ساختند و قیام های

ص:7

آگاهانه ای مانند: قیام اهل مدینه، قیام سلیمان بن صرد خزاعی، قیام مختار ثقفی و ... را برای فرداها رقم زدند. شهیدانی که یادشان با خون سرخ شان در تاریخ درهم آمیخت و اینک پس از گذشت بیش از 1400 سال از آن زمانه، هنوز ورد زبان کودک و پیر و جوان است.

آری، قهرمان این نبرد، کودک شیرخواره ای است که با گلوی پاره پاره اش توانست مظلومیت قومی را تا همیشه ی تاریخ، زنده نگه دارد. دلیر این جنگ عاشقانه، زنی است که توانست با ایثار و فداکاری، انسانیت را بر برگ برگ دفتر تاریخ نقش بندد. اَبَر مرد این جنگ کسی است که فریاد می زند:

ما رأیت إلاّ جمیلا، هؤلاء قوم کتب اللّه علیهم القتل فبرزوا الی مضاجعهم و سیجمع اللّه بینک و بینهم فتحاجّ و تخاصم، فانظر لِمَن الفتح یومئذٍ.

ما در این جنگ جزخوبی و زیبایی چیزی ندیدیم، بر خاندان ما شهادت مقدر و مکتوب شده بودکه به سوی جایگاه خویش بروند تا خداوند، آنان را در برابر دشمنان شان گرد آورد و دادخواهی کند. پس بنگر و ببین که پیروزی وفتح از آن کیست؟

باشد به سوی کعبه ی مقصود، روی ما

کانجا برآید آن چه بود آرزوی ما

ما را خیال یک سر مو نیست غیر دوست

بر حال ما گواه بود مو به موی ما

ماییم ساکن درِ میخانه که ریخت

ساقی، بلا به جای می اندر سبوی ما

تخمی فشانده ایم، خوریم آن گهش ثمر

کآبش دهد زمانه زخون گلوی ما

ص:8

بررسی واقعه ی عاشورا از این دو دیدگاه امکان پذیر است و البته پرداختن به هر دو، مجال گسترده ای را می طلبد. با این حال، پژوهش هایی که تاکنون صورت پذیرفته است، به طور جامع به این دو دیدگاه نپرداخته اند. مجموعه ی مباحثی را که به طور جامع و مستقل درباره عاشورا نگاشته شده یا گفته شده است، چند بخش می توان تقسیم کرد:

بخشی از پژوهش ها از دیدگاه اوّل به بررسی مسایل کلی پرداخته است. این سخن در همین بحث مطرح می شود که: چرا مسلمانان پس از گذشت 50 سال از درگذشت رسول خدا صلی الله علیه و آله با جگرگوشه ی او چنین کردند؟

بخشی دیگر از دیدگاه دوّم به بررسی مباحث کلی می پردازد. مباحثی هم چون فلسفه ی قیام سیدالشهداء در همین بخش می گنجد.

بخشی نیز به شخصیت خواصّ لشکر حسین بن علی علیه السلام پرداخته است که تا آخرین لحظه، اهل حق و حقیقت بودند و در دفاع از ایشان از خود کوتاهی نشان ندادند.

بحث بعدی درباره ی خواصّی است که هر چند هوادار سیدالشهداء علیه السلام بودند، ولی در رکاب ایشان نجنگیدند. این بحث هماره مسکوت گذاشته شده و به طور مستقل و جامع کمتر به آن پرداخته شده است.

برای مثال، هماره این پرسش مطرح بوده است که: چرا افرادی هم چون محمد بن حنفیه، عبداللّه بن جعفر، عبداللّه بن عباس و دیگرانی که از مریدان حسین بن علی و خاندان اهل بیت علیهم السلام و خواصّ امت اسلامی بودند، ایشان را در کربلا یاری نکردند؟ هنوز به این پرسش ها، پاسخ جامعی داده نشده است.

برای نمونه، در قرن 7 هجری، مهنا بن سنان از علامه حلی رحمه الله پرسیده است :

ص:9

ما یقول سیدنا العلامة فی محمد بن الحنفیه رضی اللّه عنه ... هل ذکر اصحابنا عذرا فی تخلفه عن الحسین علیه السلام و عدم نصرته له بالطف أم لا، أوضح لنا جعلک اللّه من أهل السعاد و کیف یکون الحال إن تخلّف عنه لغیر عذر و کذلک عبداللّه بن جعفر و أمثاله.(1)

نظر شما در باره ی محمد بن حنفیه چیست؟ آیا اصحاب ما درباره ی این که چرا وی در کربلا حاضر نشد و امام حسین را یاری نرساند، دلیلی بیان کرده اند و عذری برای او و امثال او هم چون عبداللّه بن جعفر آورده اند یا نه؟

بحث دیگری که پژوهش گران و نویسندگان با بی اعتنایی از آن گذشته اند، مسأله ی خواص لشکریان یزید است. پرسشی که به ذهن می رسید این است که چگونه افرادی هم چون: شریح قاضی، عمر بن سعد، شبث بن ربعی، شمر بن ذی الجوشن و دیگر بزرگان و خواص جامعه ی اسلامی در برابر فرزند پیامبر خدا؛ محمد مصطفی صلی الله علیه و آله صف آرایی کردند و خاندانش را با آن قساوت به شهادت رسانیدند؟ آیا اینان به دروغ ایمان آورده بودند؟ نقش آفرینی آنان در تاریخ اسلام چه بود؟ شخصیت آنان چگونه بود که به این بحران انجامید؟ عامل انحراف آنان از حق و حقانیت چه بوده؟ و ... .

پاسخ به پرسش های پیشین و پرسش های یاد شده، زوایای مهمی از تاریخ اسلام را روشن می کند و در عبرت گیری از عاشورا، نقش بسزایی خواهد داشت.

رهبر معظم انقلاب؛ حضرت آیت اللّه خامنه ای در اقدامی مناسب، بستر این بحث را در سخنرانی خود در 20/3/75 گشود. ایشان در اهمیت این بحث چنین فرمود:

وقتی خواص طرفدار حق در یک جامعه یا اکثریت قاطع شان آن چنان می شوند که دنیای خودشان برای شان اهمیت پیدا می کند، از ترس جان و ترس از دست دادن مال و از دست دادن

ص:10

مقام و پست، از ترس منفور شدن و تنها ماندن، حاضر می شوند حاکمیت باطل را قبول کنند و در مقابل باطل نمی ایستند، و از حق طرفداری نمی کنند و جان شان را به خطر نمی اندازند. وقتی این طور شد اولش با شهادت حسین بن علی علیه السلام با آن وضع آغاز می شود، آخرش هم به بنی امیه و شاخه ی مروانی و بعد بنی عباسی و بعد از بنی عباس هم به سلسله ی سلاطین در دنیای اسلام تا امروز می رسد. امروز هم شما به دنیای اسلام نگاه کنید. به کشورهای مختلف اسلامی، به آن جایی که خانه ی خدا و مدینه در آن است نگاه کنید، ببینید چه فسّاق و فجّاری در رأس قدرت و حکومتند، دارند حکومت می کنند. بقیه ی جاها را هم با آن قیاس کنید ...

ایشان در جایی دیگر از این سخنرانی می فرماید:

تاریخ ؛ یعنی من و شما؛ یعنی همین ها که امروز در این جا هستیم. پس اگر ما شرح تاریخ را می گوییم هر کدام از ما باید نگاه کنیم کجای این داستانیم، کدام قسمت قرار گرفته ایم. بعدا ببینیم آن کسی که مثل ما در این قسمت قرار گرفته بود، آن روز چگونه عمل کرد که ضربه خورد. ما آن گونه عمل نکنیم.

این مجموعه کوشیده است سیر زندگانی و شخصیت چند تن از خواص لشکر یزید را مورد بررسی قرار دهد. در این نوشتار، مجموعه ی وقایع زندگی آنان _ از کودکی تا مرگ _ که در شکل گیری شخصیت آنان مؤثر بوده و تأثیر مثبت یا منفی بر جای گذاشته، آمده است.

امید آن که این نوشتار آغازگر راهی برای پژوهش های بیشتر و بهتر دراین زمینه و بهره و ذخیره ای برای روز رستاخیز باشد.

سری که پیش تو بر آستان خدمت نیست

سری است آن که سزاوار تاج عزّت نیست

به نزد اهل نظر کم بود ز پروانه

دلی که سوخته ی آتش محبّت نیست

ص:11

در پایان بر خود لازم می دانم از کلیه کسانی که در تهیه و تنظیم این نوشته، یاری رساندند به ویژه جناب آقای علی اکبر وهابی دریاکناری و آقای محمدصادق دهقان تقدیر و تشکر نمایم.

ص:12

ص:13

ابی سفیان می خواندند.(1)

پدر عبیداللّه از دشمنان سرسخت علی بن ابی طالب علیه السلام و شیعیان وی به شمار می رود، به گونه ای که بسیاری از یاران و تابعین امیرالمؤمنین علی علیه السلام را با دست پلید خویش به درجه ی رفیع شهادت رسانده است. وی بسیاری از آنان را کور کرد و دست و پای برخی دیگر را برید. هم چنین بسیاری را به زندان افکند و تا آن جا در پلیدکاری پیش رفت که شیعیان را زنده به گور می کرد. زیاد، نخستین کسی بود که سبّ علی علیه السلام را در عراق (بصره و کوفه) رواج داد.

مادر عبیداللّه، مرجانه نام داشت و از اسیران در بند شده ی شهر اصفهان بود و بنابر قولی، دختر یکی از فرمانروایان سرزمین فارس به شمار می آمد.(2) او نیز هم چون مادر شوهرش به زناکاری مشهور بود. شاید به همین دلیل، گاه عبیداللّه رابه مادرش نسبت می دهند. به ویژه آن گاه که قصد توهین یا استهزا در میان باشد، «عبیداللّه بن مرجانه» ثبت شده است.(3)

نویسنده ی «حدیقة الشیعة» درباره ی مادر عبیداللّه می نویسد:

مادر عبیداللّه، سمیّه نام داشت و به زنا مشهور بود. ابن زیاد را پدری مشخص نبود و معاویه، او را به زیاد نسبت داد، به جهت غرضی که ذکر آن طول دارد.(4)

به ظاهر نویسنده ی کتاب، میان زیاد و پسرش عبیداللّه اشتباه کرده است؛ زیرا نام مادر زیاد، سمیه و نام مادر عبیداللّه، مرجانه است.

عبیداللّه از نظر صورت، جمالی نیکو و خوش سیما داشته و بر خلاف باطنش از

ص:14

ظاهری آراسته برخوردار بوده است. ابوعتاب می گوید:

من مردی زیباتر از عبیداللّه بن زیاد ندیدم.

او از نظر طبقه ی روایتی، از سعد بن ابی وقاص، معاویة بن ابی سفیان، معقل بن یسار و ابن معاویه (برادر بنی جعده) روایت نقل می کند و افرادی هم چون حسن بصری و ابوالملیح بن اسامة از او روایت کرده اند.(1)

بنابر بعضی اخبار، ابن زیاد در گفتار، خطای بسیار داشت و شاید به دلیل عجمی بودن مادرش بود که در لسان عرب بسیار اشتباه می کرد. به طور کلی وی در مقوله ی شعر و ادب، هیچ استعدادی نداشت و در این زمینه، اثر خاصی از او بر جای نمانده است. گفته اند روزی معاویه، عبیداللّه را که کودکی بیش نبود، به شام فراخوند و پدرش، او را نزد معاویه فرستاد. پس از مدتی، معاویه خطاهای فراوانی در گفتار عبیداللّه دید. از این رو، در نامه ای به زیاد، وی را توبیخ و ملامت کرد و نوشت:

آیا فرزندت را چنین تربیت می کنی؟

زیاد نیز ابوالاسود دوئلی را احضار کرد و به او دستور داد قانونی بنویسد تا بر اساس آن، کسی در گفتار عربی خطا نکند. ابوالاسود در آغاز از این امر خودداری کرد، ولی با حیله ی زیاد، وی پذیرفت تا قانون علم نحو را وضع کند.(2) بنابر خبر دیگری زیاد، کسی را بر سر راه ابوالاسود نشاند تا قرآن را به خطا بخواند و وی به اهمیت کارش پی ببرد.

در خبر دیگری آمده است که: عبیداللّه هیچ شعری نیاموخته بود. به همین دلیل معاویه اورا سرزنش کرد. عبیداللّه برای فرار از سرزنش های معاویه گفت:

ص:15

من دوست ندارم که کلام خداوند (قرآن) و کلام شیطان (شعر) در قلبم یک جا جمع شود. بنابراین، شعری را حفظ نکردم.(1)

بنا بر نشانه هایی که از زندگانی عبیداللّه به دست می آید، وی را باید شخصی زیرک و سیاست مدار دانست، ولی به دلیل ترسو بودن، در بسیاری موارد به جای آن که هم چون سیاست مداران «باپنبه، سر ببرد»، با وحشت افکنی و به دیگر سخن، با زور شمشیر حکومت می کرد. او به جای آن که همگان را با محبت، به سوی خود بکشاند، مردم را از روی ترس، فرمانبردار خویش می ساخت.

عبیداللّه از دشمنان سرسخت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و شیعیان شان بود و در کشتار، شکنجه و آزار رساندن به آنان، از هیچ جنایتی، کوتاهی نمی کرد. برجسته ترین شقاوت او در فاجعه ی کربلا و به شهادت رسانیدن حسین بن علی علیه السلام و 72 تن از یارانش نمودار می شود. نگاهی به دستورها و عملکردهای عبیداللّه در این جنگ و پس از آن در جریان اسارت اهل بیت علیهم السلام گویای طینت پلید و سیرت خبیث اوست.

عبیداللّه، خون انسان های بی گناه بی شماری به ویژه برخی اصحاب گرامی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و پیروان مخلص اهل بیت علیهم السلام را بر زمین ریخته است. در تاریخ آمده است: او خون ریزی می کرد و بسیار خون می ریخت.(2)

سیرت پلید وی بر همگان آشکار بود و هیچ کس به او، علاقه و محبت نداشت. از این رو، هر گاه مردم جرأت ابراز نظر پیدا می کردند، از او دوری می جستند. در آخرین بیماری عبداللّه بن معقل که: به مرگ وی انجامید، عبیداللّه به عیادت او آمده

ص:16

بود. عبداللّه از او خواهش کرد که بر من نماز نگذار و بر سر جنازه ام حاضر مشو.(1)

این سخن، خود گویای میزان نامحبوب بودن وی در میان یاران و نزدیکانش است.

ص:17

ص:18

پرچم خویش را بلند می کرد که خون از آن می چکید. سرانجام، حاکم بخارا مجبور شد با عبیداللّه سازش کند و از او امان بگیرد.(1)

عبیداللّه مدت کوتاهی در خراسان حکومت کرد و در سال 55 ه . ق، اسلم بن زرعه کلابی را به جای خود نشاند(2) و خود به عنوان امیر بصره به سوی عراق حرکت کرد.

ص:19

عراق بود، حکومت آن دیار و شهرهای پیرامون آن را بر عهده داشت.

ص:20

معاویه، عبیداللّه را خواست و سفارش احنف را به او کرد و برای بار دیگر، وی را به حکومت بصره گماشت.(1)

پرداختن به همه ی رخدادهای دوران زمامداری عبیداللّه در شهر بصره در این گفتار نمی گنجد و در تاریخ نیز به ثبت نرسیده است، ولی به برخی از مهم ترین وقایع این دوران اشاره می کنیم.

ص:21

شیفته ی او ساخته بود _ آزاد گردید.

ابوبلال پس از آزادی، با چهل تن از خوارج، به اهواز رفت و بر ضد حکومت عبیداللّه شورید. ابن زیاد، عبداللّه بن حصین تمیمی؛ سالار نگهبانان بصره را به همراه سپاهی برای سرکوبی قیام ابوبلال فرستاد. اینان، یاران ابوبلال را قتل عام کردند و خود او را نیز کشتند.(1)

هر چند ابن زیاد پیش از کشتن ابوبلال، شماری از خوارج را کشته بود، ولی پس از مرگ او، به ریشه کن کردن خوارج همت گماشت و بسیاری از آنان را به قتل رسانید.(2) گفته اند: وی و پدرش، 13 هزار تن از خوارج را کشتند و تنها عبیداللّه بیش از 4 هزار تن را در سیاه چال های خود زندانی کرده بود.(3)

ص:22

ابن مفرغ در بصره در خانه ی منذر بن جارود؛ پدر زن عبیداللّه، پناهنده شده بود. عبیداللّه، منذر را به کاخ فراخواند و در نبود او، نگهبانان، ابن مفرغ را به کاخ آوردند. منذر اعتراض کرد و گفت:

ای امیر! او پناهنده ی من است.

وی پاسخ داد:

ای منذر! او، تو و پدرت را مدح می کند، ولی نسبت به من و پدرم هجو می گوید و تو پناهش می دهی؟

پس از آن، عبیداللّه بن زیاد، دارویی به ابن مفرغ خوراند که بر اثر آن، نمی توانست قضای حاجت خود را نگاه دارد. سپس او را بر اسب سوار کرد و در حالی که خودش را کثیف می کرد، در میان مردم چرخاند.(1)

ص:23

عصبانی، قوچی شاخ زننده و سگی که صدای بلند دارد، در لابه لای این تصویرها بود.

یاقوت حموی می نویسد:

همین گونه نیز شد و دیری نپایید که مردم بصره، عبیداللّه را از شهر بیرون راندند و او از آن کاخ بهره ای نبرد.(1)

ص:24

سرجون؛ غلام مسیحی خویش _ که بعدها وزیر او شد _ مشورت کرد. سرجون به او گفت:

آیا اگر معاویه زنده بود، هر چه می گفت، می پذیرفتی؟

گفت:

آری.

غلام گفت:

پس ازمن بپذیرکه کسی جز عبیداللّه بن زیاد در خور کوفه نیست. او را به فرمانروایی آن دیار بگمار.

بنابر خبر دیگری، سرجون، نامه ای را به یزید نشان داد و گفت:

معاویه پیش از مرگش، فرمان حکومت کوفه را برای عبیداللّه نوشته بود.

بنابراین، یزید، فرمان حکومت کوفه را به همراه نامه ای ویژه به دست مسلم بن عمرو باهلی به بصره نزد عبیداللّه فرستاد.

در آن نامه چنین آمده بود:

اما بعد، دوستداران من از مردم کوفه خبر داده اند که ابن عقیل در کوفه، شماری را پیرامون خود گرد آورده است تا میان مسلمانان، اختلاف افکند. چون نامه را خواندی، به سوی کوفه برو و ابن عقیل را هم چون کسی که مهره ای را می جوید، بیاب. وقتی او را یافتی، به بند بکش یا بکش یا تبعید کن. والسلام .

بنابر نقل دیگری، یزید در آن دوران از عبیداللّه به خشم آمده بود و می خواست عبیداللّه را از بصره برکنار کند، ولی پس از آشفتگی کوفه، در نامه ای به وی اعلام کرد از او راضی شده است و افزون بر بصره، کوفه را نیز به وی می سپارد.

هنگامی که عبیداللّه، پیام یزید را دریافت کرد، دستور داد تا اسباب سفر را بربندند تا صبح فردا به سوی کوفه بروند. در همان شب، نامه ی سیدالشهداء علیه السلام به دست بزرگان بصره رسید. آن حضرت در این نامه، بصریان را به پیروی و بیعت خویش فراخوانده بود.

ص:25

همه ی بزرگانی که نامه را دریافت کرده بودند، آن را پنهان کردند تا از کیفر ابن زیاد در امان باشند، جز منذر بن جارود، پدر زن عبیداللّه که می ترسید این توطئه ای از جانب خود ابن زیاد باشد تا بدین وسیله، هواداران حسین علیه السلام را بشناسد. پس نامه را به او عرضه داشت.

عبیداللّه، فرستاده ی امام را که سلیمان نام داشت، فراخواند و گردن زد. سپس به مسجد رفت و مردم را از فرمان یزید مبنی بر ولایت داری او بر کوفه آگاه ساخت و در ادامه گفت:

من فردا صبح به سوی کوفه حرکت می کنم. عثمان بن زیاد را بر شما گمارده ام. از مخالفت و شایعه سازی بپرهیزید. سوگند به آن کس که خدایی جز او نیست! اگر بشنوم کسی مخالفت کرده است، او و سردسته و دوستش را خواهم کشت. نزدیک را به گناه دور می گیرم تا از من فرمان برید و میان شما مخالف و منازعه گر نماند ... من پسر زیادم و به او بیشتر از همه مانندم ... .

صبح هنگام، عبیداللّه به همراه شمار اندکی از یاران و خاندانش که مسلم بن عمرو باهلی و شریک بن اعورحارثی نیز در میان آنان بودند، به سوی کوفه حرکت کرد. بر اساس یکی از روایت هایی که طبری نقل می کند، عبیداللّه با 500 تن به سوی کوفه رفت، ولی در میانه ی راه، گروه گروه خود را بر زمین می انداختند و خویش را به بیماری می زدند، تا شاید عبیداللّه معطل آنان شود و با وقت تلف شدن، حسین علیه السلام زودتر از عبیداللّه به کوفه درآید. با این حال، او بی اعتنا و با شتاب به راه خود ادامه می داد.

امیر کوفه در حالی که عمامه ای سیاه بر سر داشت و روی خویش را دستار بسته بود، وارد شهر شد. مردم که منتظر ذریه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله، حضرت حسین بن علی علیه السلام بودند، به پندار این که وی، مراد و مقتدای آن هاست، به استقبال آمدند. آنان با احترام بر او سلام می کردند: «علیک السلام یا بن بنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله »، «خوش آمدی ای پسر پیامبر و نیکو آمدی». عبیداللّه که از محبوبیت امام نزد مردم سخت به

ص:26

خشم آمده بود، به سوی دارالاماره رفت. ناگاه مسلم بن عمر فریاد زد:

کنار بروید که این، امیر عبیداللّه بن زیاد است.

پسر زیاد در روزهای نخست، سخنان و خطبه های گوناگونی برای مردم ایراد کرد که توجه به این گفتارها، شیوه ی حکومتی وی را تبیین می کند. او با ایجاد رعب و وحشت و تنها با دیکتاتوری و کشتن و زندانی کردن مردمان توانست بر مردم حکومت براند و آنان را رام خویشتن سازد. در این جا به دو بخش از گفتارهای وی اشاره می کنیم. وی گفته است:

برای حکومت کردن باید شدتی داشت بدون هیچ گونه مصلحت؛ و نرمی باید داشت بدون هیچ گونه سستی تا بتوان حکومت راند.

عادت من این است که بی گناه را به جای گناه کار می گیرم و حاضر را به جای غایب کیفر می دهم و دوست را عوض دوست بازخواست می کنم.(1)

عبیداللّه برای آن که اوضاع شهر را زیر نظر خود در آورد، به رییسان دسته ها و قبیله ها گفت:

اگر بیگانگان و فراریان و مخالفان امیرالمؤمنین یزید و مردم مشکوک و منازعه گر در میان شمایند، به من معرفی کنید و نام آنان را برای من بنویسید. هر که بنویسد، از مسؤولیت اشتباه آنان در امان می ماند و هر که ننویسد، باید ضمانت کند که کسی از دسته ی او با ما مخالفت نمی کند. هر که ضمانت نکند، از پشتیبانی ما برخوردار نیست و مال و خونش بر ما حلال می شود. هر سردسته ای که یکی از سرکشان و مخالفان یزید در گروهش یافت شود و به من خبر ندهد، او را بر در خانه اش به دار می آویزم و مقررّی آن دسته را لغو خواهم کرد و تبعیدشان می کنم.(2)

ص:27

ص:28

زیاد به کوفه و سخت گیری وی، تغییر مکان داد. او به منزل هانی بن عروة رفت و در آن جا اقامت گزید. هانی که از سران کوفه بود و هر از چند گاهی به دیدار عبیداللّه می رفت، دیگر از ترس جان به دربار ابن زیاد نرفت و خود را به بیماری زد. هنگامی که عبیداللّه به وسیله ی غلامش از پنهان شدن مسلم در منزل هانی آگاهی یافت، تصمیم گرفت او را احضار کند. با این حال، از یک سو هانی از سران قبیله های کوفه و بزرگان شهر به شمار می آمد و نزد مردم نیز محبوبیت داشت. از سوی دیگر، دستگیری وی، احتمال خطر آفرینی از سوی مسلم بن عقیل را افزایش می داد. بنابراین، برای در بند کشیدن هانی به حیله ای دیگر دست زد.

روزی عبیداللّه به اطرافیان خود گفت:

هانی بن عروة را در میان شما نمی بینم! چرا دیگر با بزرگان کوفه برای دیدن ما نمی آید؟

گفتند:

بیمار است!

عبیداللّه گفت:

اگر از بیماری اش آگاه می شدم، به عیادتش می رفتم.

سپس به محمد بن اشعث، اسماء بن خارجه و عمرو بن حجاج زبیدی _ پدرزن هانی _ گفت:

چرا هانی به دیدن ما نمی آید؟ شنیده ام بهبودی یافته است و روزها بر در خانه اش می نشیند. پس به دیدار او بروید و بگویید حق ما را وا نگذارد؛ زیرا دوست ندارم حق او که مردی از بزرگان عرب است، نزد من تباه شود.

آن سه، هانی را به دارالاماره آوردند. در میانه ی راه، هانی به اسماء بن خارجه(1) گفت:

برادرزاده! به خدا سوگند! من از این مرد بیمناکم. رأی تو چیست؟

ص:29

اسماء که از هدف عبیداللّه آگاهی نداشت، گفت:

عمو جان به خدا سوگند! درباره ی تو از چیزی نگرانی ندارم، چرا خویشتن را آشفته می کنی؟

چون نزد عبیداللّه آمدند، ابن زیاد گفت:

با پای خود به سوی مرگ آمدی. اتتک بجائن رجلاه.(1)

سپس این شعر را خواند:

ارید حِباءُه و یرید قتلی

عذیَرک من خلیک من مراد(2)

من زندگی او را می خواهم؛ ولی او قصد کشتن من را دارد.

او با این سخن به توطئه ی قتل خویش از سوی هانی و مسلم اشاره می کرد.

هانی پرسید:

ای امیر! مقصودت چیست؟

عبیداللّه پاسخ داد:

بس است ای هانی! این کارها که در خانه ات بر ضد امیرمؤمنان و عامه ی مسلمانان می کنی، چیست؟ مسلم را در خانه ات جای داده ای و در پیرامون خانه ات، سلاح و مردان جنگی فراهم می کنی و می پنداری من نمی دانم.

هانی این مطلب را انکار کرد و بر انکار خود پافشاری ورزید. ابن زیاد، غلام خود را احضار کرد و گفت:

ص:30

او را می شناسی؟

هانی که دریافت ابن زیاد از همه ی اسرار و اخبارشان خبر دارد، گفت:

آری، او در منزل من است، ولی من از او نخواستم که به خانه ی من بیاید. خودش آمد و من شرم کردم که او را نپذیرم. اکنون پیمان می بندم تا مطمئن شوی که بدی برای تو نمی خواهم. نزد او می روم و می گویم از خانه ام به هر کجا که می خواهد، برود تا از پیمان او رها شوم. اگر می خواهی گروگانی به تو می دهم که به دست داشت باشی تا مطمئن شوی نزد تو باز می گردم.

عبیداللّه گفت:

به خدا سوگند! از پیش من نمی روی تا او را نزد من بیاوری.

هانی گفت:

به خدا سوگند! هرگز او را به تو تحویل نمی دهم. میهمانم رابه تو بدهم که او را بکشی؟

ابن زیاد گفت:

باید او را نزد من بیاوری!

هانی گفت:

به خدا سوگند! نمی آورم.

میانجی گری مسلم بن عمرو باهلی نیز برای راضی کردن هانی نتیجه ای نبخشید، ولی ابن زیاد تهدید کرد که هانی را گردن می زند.

هانی نیز در پاسخ تهدید عبیداللّه گفت:

در این صورت، قوم و قبیله ام از من پشتیبانی خواهند کرد و برق شمشیر بسیاری در پیرامون کاخ خود خواهی دید.

ابن زیاد برآشفت و گفت:

مرا از برق شمشیرت می ترسانی؟!

آن گاه با چوب دستی به صورت هانی زد و آن قدر بر بینی و پیشانی او کوبید که بینی اش شکست و صورت و ریشش پرخون شد. هانی به شمشیر یکی از نگهبانان دست برد تا عبیداللّه را بکشد ولی دیگر نگهبانان مانع شدند. ابن زیاد به هانی گفت:

ص:31

قصد کشتن ما را داشتی؟! تو آشوبگر هستی و سزاوار کیفر گردیدی. کشتنت بر ما حلال است.

سپس دستور داد تا او را در یکی از اتاق های کاخ زندانی کنند و کسی را به عنوان نگهبان بر او بگمارند.

اسماء بن خارجه که هانی را به کاخ آورده بود، چون توهین عبیداللّه به هانی را دید، اعتراض کرد و گفت:

ما فرستادگان خیانت بودیم. به ما گفتی او را نزد تو بیاوریم، آوردیم. حال صورتش را در هم می شکنی و خونش را بر ریشش روان می کنی و می خواهی او را بکشی.

عبداللّه دستور داد تا او را نیز شکنجه و زندانی کنند.

عمرو بن حجاج زبیدی که در بیرون کاخ، شایعه ی کشته شدن هانی را شنیده بود، با مردم مذحج به سوی کاخ آمد و آن جا را محاصره کرد. عبیداللّه به شریح قاضی گفت:

برو و هانی را ببین. آن گاه به نزد محاصره کنندگان بازگرد و خبر زنده بودن هانی را به آنان بده.

شریح به همراه حمید بن بکر احمری که از نگهبانان ویژه ی ابن زیاد بود، به زندان رفت و هانی را دید. هانی به او گفت:

به یارانم بگو برای آزادی من بیایند. اگر 10 کس پیش من آیند، مرا نجات می دهند.

شریح از ترس جانش و خوف حمید بن بکر، پیام هانی را با یارانش در میان ننهاد. وی به مردمی که پیرامون کاخ بودند، چنین گفت:

ای مردم! من هانی را دیدم که زنده است. به من گفت: شما را ببینم و بگویم زنده است و خبر کشته شدن وی که به شما رسیده، دروغ است.

عمرو بن حجاج و یارانش پنداشتند که هانی، میهمان امیر است. بنابراین، از پیرامون کاخ پراکنده شدند.

محمد بن اشعث نزد عبیداللّه آمد و درباره ی هانی گفت:

منزلت هانی را در شهر می دانی. قوم وی دانسته اند که من و یارانم، او را نزد تو آورده ایم. به خدا سوگند! او را به من ببخش. من، دشمنی قوم او را خوش ندارم؛ زیرا نیرومندترین مردم شهرند.

ابن زیاد نیز وعده داد او را ببخشد، ولی پس از دستگیری مسلم بن عقیل، رأی او

ص:32

نسبت به هانی تغییر یافت. از این رو، دستور داد وی را به بازار برند و در محله ی گوسفند فروشان، گردن زنند.(1)

ص:33

تا به همراه عمرو بن حریث و 70 سرباز _ و بنابر روایتی 300 سرباز _ از طایفه ی قیس برای دستگیری مسلم بروند. مسلم بن عقیل چون با کوفیان رو به رو شد، هم چو شیر خشمناک با آنان جنگید و چندین تن از آنان را کشت. هنگامی که خبر به عبیداللّه رسید، در پیامی به محمد بن اشعث چنین نوشت:

من تو را با این تعداد برای دستگیری یک نفر فرستاده ام. چرا گذاشتی با تو بجنگد و چند نفر از شما را بکشد؟! این کار، ناتوانی و سستی است! هر چند مسلم مردی دلیر و شجاع است، ولی یک نفر بیش نیست.

سپس در پیام دیگری چنین نگاشت:

او را امان بده تا به آسانی بتوانیم او را دستگیر کنیم؛ که جز به امان، او را نتوان گرفت.

مسلم را با حیله ی «امان عبیداللّه » دستگیر کردند و نزد او آوردند. ابن عقیل که از کشته شدنش اطمینان داشت، درخواست کرد تا با کسی وصیت کند، ولی ابن زیاد نمی پذیرفت. تا این که عمر بن سعد را به گوشه ای فراخواند به او چنین وصیت کرد:

در کوفه قرضی دارم، 700 درهم آن را بپرداز. از ابن زیاد بخواه تا جسدم را به تو بدهد و آن را دفن کن. کسی را نزد حسین علیه السلام بفرست و او ر از آمدن باز دار.

هنگامی که عمر بن سعد، سخنان مسلم را برای امیر بازگو کرد، عبیداللّه گفت:

امانت دار خیانت نمی کند، ولی گاهی خیانت کار را امانت دار می کنند. درباره ی وصیت اول او، از آنِ خود توست. هر چه می خواهی بکن. درباره ی حسین علیه السلام، باید بگویم اگر او با ما مخالفت نکند، با او کاری نداریم، ولی اگر به قصد جنگ با ما بیاید، او را رها نمی کنیم. درباره ی جسدش، میانجی گری تو را نمی پذیریم؛ زیرا او شایسته ی این کار نیست. او با ما پیکار کرده و در هلاک ما کوشیده است.

بنا بر روایتی دیگر، وی گفت:

پس از مرگ به ما مربوط نیست که با جسدش چه می کنند.

عبیداللّه به مسلم گفت:

ای ابن عقیل! کار مردم فراهم بود و با هم یکدل بودند. آمدی تا در کار آنان اختلاف افکنی و

ص:34

آنان را به رویارویی یکدیگر واداری.

مسلم گفت:

هرگز من به دلخواه خود نیامده ام. مردم شهر به من گفتند که پدر تو نیکان شان را کشته و خون هایشان را ریخته است. ما آمدیم تا عدالت کنیم و به حکم کتاب فراخوانیم.

عبیداللّه گفت:

ای فاسق! تو به این کار چه کار داری؟ مگر وقتی تو در مدینه شراب می خوردی، رفتار ما با مردم چنین نبود؟

مسلم پاسخ داد:

من شراب می خوردم!!؟ به خدا سوگند! دروغ گفتی و ندانسته حرف زدی. من هرگز لب به به حرام خدا نزده ام و قطره ای شراب نیاشامیده ام.

سپس ویژگی های عبیداللّه را چنین بیان کرد:

آن که خون مردم را می مکد و انسانی را که خونش محترم است می کشد، بدون قصاص، آدم می کشد و خون ها را به ناروا می ریزد. از سر خشم و دشمنی و سوءظن، مردم را به چوبه ی دار می برد و در آن حال، به لهو و لعب سرگرم است، گویا اصلاً کار ناروایی نکرده است. چنین کسی بیش تر از من در خور عنوان می خواره است.

پس از ردّ و بدل شدن سخنانی میان دو طرف، عبیداللّه گفت:

گویی می پنداری در امر خلافت، حقّی داری؟

مسلم فرمود:

گمان ندارم، یقین دارم.

ابن زیاد بسیار خشمناک شد و گفت:

خدا، مرا بکشد، اگر تو رابه وضعی نکشم که در دوران اسلام، هیچ کس را چنان نکشته باشند.

مسلم گفت:

تو بیش از همه در خور آنی که چیزهایی را که در اسلام، سابقه نداشته است، پدید آوری و بدعت ایجاد کنی. کشتار نامردانه، بریدن اعضا، رفتار خبیثانه و فرمان روایی رذیلانه کار توست و هیچ کس بیش تر از تو در خور آن نیست.

ص:35

ابن زیاد به مسلم، پدرش، علی علیه السلام و پسرش، ناسزا گفت و دستور داد در ظرفی که بتوان آن را آب کشید، به او آب دهند. آن گاه گفت:

نخواستم در ظرف دیگری به تو آب دهم؛ زیرا پس از آب خوردن تو ناپاک می شود. باید در ظرفی آب بخوری که بتوان آن را آب کشید.

سپس مسلم را بر بالای کاخ بردند و پس از بریدن سر او، جسدش را بر زمین افکند تا استخوان هایش در هم بشکند.

گفته اند: قاتل مسلم، مردی شامی بود. هنگامی که سر مسلم را برید، مدهوش از بام فرود آمد و نزد امیر رفت. عبیداللّه از او پرسید:

چه شده است؟ آیا مسلم را کشتی؟

پاسخ داد:

آری، کشتم، ولی عارضه ای عجیب پیش آمد. هنگامی که گردنش را بریدم، مردی سیاه فام و زشت روی را دیدم .او لب خویش به دندان گرفته بود و با خشم به من می نگریست و با انگشت به من اشاره می کرد. آن چنان از او ترسیدم که در طول زندگی، این چنین از چیزی نترسیده بودم.

عبیداللّه خندید و گفت:

این کاری بود که تو هرگز نکرده بودی. به همین دلیل، پریشان حال شدی. بر خود مسلط باش و نترس.(1)

عبیداللّه، سر مسلم و هانی را به همراه نامه ای که در آن شرح ماجرای مسلم نوشته شده بود، به شام نزد یزید بن معاویه فرستاد. یزید در پاسخ، با تقدیر از کار ابن زیاد چنین نوشت:

خبر یافته ام که حسین بن علی علیه السلام راه عراق را در پیش گرفته است. مراقب باش و مردم مشکوک را به صرف تهمت بگیر، ولی کسی را که با تو نجنگیده است، مکش. هر چه رخ

ص:36

می دهد، برای من بنویس و گزارش اخبار را برای من بفرست.(1)

ص:37

تأدیب سرکشان قومش، در آن جا سر بریدند.(1)

8 _ دستگیری شماری از یاران و هواداران بنی هاشم مانند: مختار ثقفی؛ یعقوبی می نویسد:

مختار با گروهی از شیعیان، سلاح در دست گرفته و راهی یاری امام حسین علیه السلام بودند که عبیداللّه او را دستگیر و با چوب دستی، چشمش را کور کرد و به زندان افکند.(2)

9 _ کنترل شدید راه ها و نظارت بر ورود و خروج افراد از شهر(3)

طبری می نویسد:

عبیداللّه، حصین بن نمیر را فرستاد تا در قادسیه، جای گیرد و همه جا از قُطقطانه تا خَفّان، دیده بان قرار دهد.(4)

ص:38

آورند. عبیداللّه به او گفت:

آقایت علی بن ابی طالب درباره ی کردار من نسبت به تو چه گفته است؟

میثم فرمود:

علی علیه السلام به من خبر داد که تو مرا زنده بر دار می کشی و من دهمین نفر هستم.

او در ادامه، ویژگی هایی را که حضرت علی علیه السلام فرموده بود، برای ابن زیاد بیان کرد. عبیداللّه گفت:

همانا ما بر خلاف گفته ی او عمل خواهیم کرد.

میثم فرمود:

چگونه با او مخالفت می کنید؟ به خدا سوگند! آن حضرت به من خبر نداده جز آن چه از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده و او از جبرییل امین و او از خدای متعال خبر داده است. تو چگونه می توانی بر خلاف گفته ی اینان، عمل بکنی؟ حتی من آن جایی را که تو مرا بر دار می کشی، می شناسم. من نخستین مردی هستم که در اسلام دهانه بر دهانم می زنند.

ابن زیاد وی را مدتی در زندان نگه داشت. سپس وی را به تنه ی درخت خرمایی که نزدیک خانه ی عمرو بن حریث بود، آویزان کرد. میثم در بالای دار به بیان فضایل بنی هاشم می پرداخت. چون خبر به ابن زیاد رسید، دستور داد دهنه ای ساختند و آن را بر دهان و سر میثم تمار زدند تا دیگر نتواند سخن بگوید. سرانجام میثم همان گونه که علی علیه السلام خبر داده بود، به شهادت رسید. شهادت میثم 10 روز پیش از آمدن حسین بن علی علیه السلام به عراق رخ داد.(1)

ص:39

حضرت علی علیه السلام پیش ترها شهادت رشید را به وی خبر داده بود.

روزی، ابن زیاد او را به دارالامارة آورد(1) و دستور داد تا از علی علیه السلام و خاندانش برائت بجوید و دشنام دهد. چون رشید چنین نکرد، عبیداللّه گفت:

علی، درباره ی آن چه من با تو خواهم کرد، چه گفته است؟

او پاسخ داد:

آن حضرت به من خبر داد که تو، دست و پای مرا جدا خواهی کرد و زبانم را خواهی برید.

عبیداللّه گفت:

سوگند به خدا! کاری می کنم که گفته علی دروغ شود.

دستور داد تا دست ها و پاهای وی را بریدند، ولی زبانش را نبرند.

مدتی نگذشت که ابن زیاد خبردار شد رُشید به بیان مناقب علی و خاندانش می پردازد. از این رو، دستور داد تا زبانش را ببرند. وی در همان روز به شهادت رسید.(2)

ص:40

مرا دستگیر کرد.

عبیداللّه گفت:

سوگند می خوری که مقصودی جز این نداشتی و تنهابرای خبر یافتن از اوضاع شهر، بیرون آمده بودی؟

عبدالاعلی کلبی گفت:

جز این مقصودی نداشتم ولی سوگند نمی خورم.

ابن زیاد دستور داد تا او را در ملاء عام، در میدان سبیع گردن بزنند.(1)

ص:41

آن دو مدتی به گفت و گو پرداختند، تا این که عبیداللّه ناراحت شد و گفت:

به خدا سوگند! باید بگویی این نامه را برای کدام افراد می بردی، یا این که بر سر منبر برو و از علی و حسن و حسین برائت بجوی و به آنان دشنام بده. یکی از این دو کار را بکن تا از تو دست بردارم.

قیس در پاسخ گفت:

جماعتی را که نامه برای آنان بود، نمی شناسم، ولی لعن علی و اولادش آسان تر است.

ابن زیاد، او را به مسجد جامع شهر فرستاد تا در حضور مردم، از امیرالمؤمنین علی علیه السلام و دو فرزندش برائت بجوید و به آنان ناسزا بگوید. هنگامی که مردمان جمع شدند، قیس بر منبر رفت و بر علی و آلش درود فرستاد و از مناقب و فضایل آنان سخن راند. سپس بر عبیداللّه و پدرش لعنت فرستاد و بنی امیه را به باد دشنام گرفت.

عبیداللّه بسیار خشمگین شد و دستور داد او را از بالای بام کاخ به زمین بیافکنند تا همه ی استخوان هایش درهم بشکند. بدین ترتیب، یکی دیگر از یاران با وفای امام حسین علیه السلام به دست دژخیمان عبیداللّه به شهادت رسید.(1)

ص:42

علیه السلام بود که حضرت را به کوفه دعوت کرده و اضاع شهر را برای او شرح داده بودند. ابن زیاد، نامه رسان را احضار کرد و پرسید:

کیستی؟

او پاسخ داد:

من از موالی بنی هاشم هستم.

ابن زیاد پرسید:

نامت چیست؟

گفت:

عبداللّه یقطر.

عبیداللّه پرسید:

این نامه را چه کسی به تو داده است؟

عبداللّه گفت:

پیرزنی این نامه را آورد و به من داد.

عبیداللّه گفت:

نام او را بگو؟

وی گفت:

نمی دانم، ولی اگر هم می دانستم به تو نمی گفتم.

ابن زیاد گفت:

باید بگویی چه کسی این نامه را به تو داده است تا نجات بیابی یا این که جانت را می گیرم و گردنت را می زنم.

پاسخ داد:

هرگز چنین نخواهم کرد. اگر جانم را نیز بگیری، برای من آسان است.

ص:43

آن گاه عبیداللّه دستور داد او را بکشند.(1)

ص:44

این مضمون دریافت کرد:

اما بعد، چون نامه ی من به تو رسید و فرستاده ام نزد تو آمد، بر حسین سخت بگیر و او را در یک زمین بی آب و علف فرود آور که نه قلعه ای داشته باشد نه آبی. به فرستاده ام دستور داده ام با تو باشد و از تو جدا نگردد تا به من خبر رساند که دستورم را اجرا کرده ای.

حرّ در کربلا، کاروان امام حسین علیه السلام را از حرکت بازداشت و در نامه ای خبر فرود آمدن حسین علیه السلام در صحرای کربلا را به عبیداللّه گزارش کرد.(1)

ابن زیاد برای امام حسین علیه السلام نامه ای به این مضمون فرستاد:

اما بعد، ای حسین! به من خبر رسیده است که در کربلا منزل کرده ای. یزید به من نوشته است سر به بالین ننهم و غذای سیر نخورم، تا تو را به خدا برسانم و بکشم یا به حکم من و یزید بن معاویه تسلیم گردی. والسلام .

هنگامی که امام حسین علیه السلام این نامه را دریافت کرد و از مطالب آن آگاه شد، آن را پاره کرد و دور انداخت. سپس فرمود:

قومی که ناخشنودی باری تعالی را برای رضای آفریده اش اختیار می کند هرگز به رستگاری نمی رسد.

آن گاه به فرستاده ی عبیداللّه گفت:

هیچ پاسخی ندارم جز این سخن که: «أفمن حق علیه کلمة العذاب»(2)(3)

فرستاده ی ابن زیاد به کوفه بازگشت و آن چه را دیده و شنیده بود، برای او بازگو کرد. عبیداللّه سخت برآشفت و به یاران خود گفت:

ص:45

باید حسین علیه السلام را کشت. کیست که این خدمت را بپذیرد و او را بکشد. در مقابل، ولایت هر شهری را که بخواهد به او می دهم.

هیچ کس از حاضران، این خیانت را نپذیرفت. عبیداللّه، کسی را نزد عمر بن سعد بن ابی وقاص فرستاد و او را با تهدید و تطمیع به این کار راضی کرد.

عمر بن سعد در سوم محرم الحرام سال 61 ه . ق، به همراه 4 هزار سرباز وارد صحرای کربلا شد تا به دستور ابن زیاد در برابر حسین بن علی علیه السلام بجنگد.

عمر سعد پیش از هر کاری، فرستاده ای را نزد سیدالشهداء فرستاد تا از هدف ایشان از آمدن به کوفه آگاه گردد. امام حسین علیه السلام در پاسخ فرمود:

اهالی کوفه مرا دعوت کردند. اگر نمی خواهند باز می گردم.

ابن سعد، فرمایش امام را برای ابن زیاد نوشت. عبیداللّه در پاسخ چنین نگاشت:

اما بعد، نامه ات را به من رساندند، و آن چه را نوشته بودی، فهمیدم. به حسین پیشنهاد کن خودش و همه ی یارانش با یزید بیعت کنند. پس از آن، در باره ی ایشان تصمیم می گیریم. والسلام .

عمر سعد که می دانست حسین علیه السلام چنین پیشنهادی را نمی پذیرد، نامه ی ابن زیاد را با امام حسین علیه السلام در میان ننهاد.

ابن زیاد پس از فرستادن عمر سعد، در مسجد کوفه بر بالای منبر رفت و پس از ستودن یزید و امویان گفت:

یزید، بندگان را گرامی می دارد، آنان را از مال توان گر می سازد، محترم می شمارد و صددرصد بر حقوق تان می افزاید. به من نیز دستور داده است تا باز بر آن بیافزایم و شما را به جنگ با دشمنش، حسین علیه السلام بفرستم. از او بشنوید و پیروی کنید.

پس از آن، لشکرهایی را به فرماندهی سران کوفه هم چون: شبث بن ربعی، حصین بن نمیر و ... به کربلا فرستاد. بر اساس روایتی، حدود 20 و بنابر روایتی، 30 هزار سرباز در کربلا گرد آمد. ابن زیاد در نامه ای به عمر سعد، وجود این لشکریان را اتمام حجت برای جنگ با حسین بن علی علیه السلام دانست:

اما بعد، تو را در جنگ با حسین بن علی علیه السلام هیچ بهانه ای نمانده است. اگر از کمی سربازانت

ص:46

شکایت می کردی، این ساعت، آن بهانه را نداری. 22 هزار سوار و پیاده با ابزار جنگی و سلاح و شوکت برای تو فرستاده ام. باید پیوسته مرا از اوضاع و احوال با خبر کنی و هر روز بامداد و شام گاه، فرستاده ای نزد من بفرستی.

افزون بر آن هر روز، نامه ای برای ابن سعد می فرستاد و او را به جنگ تشویق می کرد. هم چنین معتمدان خودرا به کربلا فرستاده بود تا مراقب اوضاع باشند.(1)

عبیداللّه در یکی از نامه هایی که به ابن سعد نوشت، دستور داد بر حسین علیه السلام بیش تر سخت بگیرد. او چنین نوشت:

اما بعد، میان حسین و یارانش و آب حایل شو و مگذار یک قطره از آن بنوشند. همان گونه که آنان با خلیفه ی پرهیزگار و پاکیزه، امیرالمؤمنان عثمان بن عفان چنین کردند.(2)

عمر سعد نیز عمرو بن حجاج را با 500 سوار فرستاد تا از دست یافتن امام حسین علیه السلام به آب پیش گیری کنند.(3)

چون تشنگی بر امام و یارانش فشار آورد، حسین علیه السلام تبری برگرفت. آن گاه از محل خیمه ی زنان 19 گام به سوی قبله برداشت. سپس با تبر، زمین را کند، به گونه ای که چشمه ی آبی پدیدار شد. اصحاب از آن، آب نوشیدند و مشک های شان را پر از آب کردند و بازگشتند. پس از آن آب در زمین فرو رفت و دیگر کسی، آن چشمه را ندید. چون عبیداللّه از دسترسی امام حسین علیه السلام به آب خبر یافت، به عمر بن سعد نوشت:

اما بعد، به من خبر رسانده اند که حسین و یارانش، چاه ها فرو برده و آب درآورده اند؛ یعنی هیچ

ص:47

سختی و فروماندگی در آنان نیست. هنگامی که این نامه به تو رسید، باید حسین ویارانش را از کندن چاه باز داری و اجازه ندهی به هیچ وجه به آب دست یابند.(1)

در این میان، عمر سعد با درنگ رفتار می کرد تا شاید کار به جنگ نکشد و با مصالحه پایان یابد، ولی عبیداللّه در نامه های پی در پی، او رابه این کار تشویق می کرد. در آخرین دیدار سیدالشهداء علیه السلام با عمر بن سعد، ایشان به عمر سعد پیشنهاد کرد که یکی از سه کار را انجام دهد؛ یا به آن جا که بوده است بازگردد، یا به یکی از سرزمین های اسلامی برود و هم چون دیگران در آن جا بماند یا این که نزد یزید برود.

ابن سعد از این که کار به صلح و آرامش بیانجامد، خوشحال گردید و در نامه ای به ابن زیاد نوشت:

خداوند آتش را خاموش کرد، اختلاف کلمه را برداشت و امر امت را اصلاح کرد.

در ادامه، پیشنهادهای امام حسین علیه السلام را نگاشت.

ابن زیاد با دریافت نامه ی عمر سعد، خوشحال شد، ولی با شیطنت های شمر بن ذی الجوشن، هیچ یک از پیشنهادهای حسین بن علی علیه السلام را نپذیرفت و در پاسخ ابن سعد نوشت:

من تو را نفرستاده ام که به پشتیبانی حسین بن علی برخیزی و با او مسامحه کاری کنی و وعده ی زندگانی و سلامت به او بدهی و نزد من از او وساطت و شفاعت کنی. اگر حسین و اصحابش تسلیم شدند، آنان را بدون جنگ به سوی من بفرست و اگر سر باز زدند، بر آنان یورش ببر تا همه را بکشی و پاره پاره کنی که سزاور آنند.

اگر حسین کشته شد، بر سینه و پشت او اسب بتاز؛ زیرا ناسپاس و ستم کار است. هر چند این کار پس از مرگ به او زیانی نمی رساند، ولی من با خود عهد کرده ام که اگر او را کشتم، چنین کنم.

اگر امر ما را اجرا کنی، پاداش فرمان برداران را به تو می دهیم و اگر نمی پذیری، از کار ما و لشکر

ص:48

ما بیرون رو و همه را به شمر بن ذی الجوشن واگذار که دستور خود را به او داده ایم.

آن گاه نامه را به همراه شمر به کربلا فرستاد. عمر سعد با خواندن نامه، حجت را بر خود تمام دید و در شب نهم محرم به لشکر امام یورش برد.

ص:49

ناپسندی کار اعتراف داشت.(1)

مادر عبیداللّه نیز به او گفت:

ای خبیث! پسر دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله را کشتی. بدان که هرگز روی بهشت را نبینی.(2)

ص:50

از این رو، برخاستند و گفتند:

ای امیر! به خدا سوگند! در بصره کسی در این کار طاقت فرسا، از تو پرتوان تر نیست. بیا و خود این مهم را بر عهده بگیر؛ زیرا ما با تو همراه و همیار هستیم و با تو به عنوان خلیفه بیعت خواهیم کرد.

عبیداللّه که اطمینان داشت بصریان یارای آن را ندارند تا کسی را بر او مقدم کنند، با تعارف، از این امر خودداری ورزید و گفت:

مرا به این کار نیازی نیست. یکی را از میان خودتان برگزینید.

پافشاری مردم از یک سو ونپذیرفتن عبیداللّه از دیگر سو، تا سه بار تکرار شد. سرانجام، عبیداللّه دست خویش را پیش برد تا با وی بیعت کنند. مردم که مدت ها بود از حکومت استبدادی عبیداللّه بن زیاد و آزارهای وی به دوست داران اهل بیت علیهم السلام در رنج بودند، از روی اجبار و ترس با او دست بیعت دادند. البته در تاریخ آمده است: آنان هنگام بیرون آمدن از مجلس، دست های خود را به نشانه ی شکستن بیعت، به در و دیوارهای شهر می مالیدند و می گفتند:

پسر مرجانه می پندارد که در حال جماعت و پراکندگی پیرو او خواهیم بود!!! به خدا سوگند! خطا می کند. او می پندارد ما هنگام اختلاف در حکومت، کار خویش را به وی می سپاریم!!!

چندی نگذشت که بلند پروازی های ابن زیاد با شکست روبه رو شد و قدرت وی به سستی گرایید. هر چه دستور می داد، اجرا نمی شد و با نظرهایش مخالفت می کردند. کار به جایی رسیده بود که گاهی مأموران به دلیل برخورد مردم نمی توانستند کسی را که عبیداللّه دستور داده است، دستگیر کنند.

ورود سلمة بن ذؤَیب، فرستاده ی عبداللّه بن زبیر به بصره، کار را برای ابن زیاد دشوارتر ساخت. ابن زبیر در مدینه، داعیه ی خلافت داشت و سلمه آمده بود تا مردم بصره را به بیعت با ابن زبیر فراخواند. بصریان نیز بی درنگ با وی به عنوان خلیفه ی مسلمانان بیعت کردند. چون این خبر به ابن زیاد رسید، مردم را در مسجد گرد آورد و به آنان گفت:

ص:51

من به شما گفتم که هر کسی را برای بیعت معرفی کنید، من نیز با او بیعت می کنم و شما، مرا برگزیدید. اینک خبردار شدم که دست هایتان را به در و دیوار می مالید و هر چه می گویم، اجرا نمی کنید و نظر مرا نمی پذیرید. هم چنین با فرستاده ی ابن زبیر هم ندا شده اید و با من مخالفت می ورزید. او می خواهد میان شما، اختلاف افکند و جماعت تان را پراکنده سازد.

شماری از نزدیکان عبیداللّه به وی گفتند که ما سلمه را نزد تو می آوریم. هنگامی که آنان به اقامت گاه سلمه رسیدند، دیدند شمار فراوانی از مردم پیرامون او گرد آمده اند و با دل و جان از او پاسداری می کنند. از این رو، نزد عبیداللّه بازگشتند و جریان را به او گزارش دادند.

ابن زیاد که از اوضاع آشفته ی بصره به خشم آمده بود، سران حکومتی را گرد آورد و موضوع جنگ با سلمه و یارانش را با آنان در میان گذاشت. برادران عبیداللّه، وی را از این کار باز داشتند و گفتند:

برای که می جنگی؟ دیگر خلیفه ای نیست که برایش بجنگی و اگر شکست خوردی، به او پناه ببری و اگر کمک خواستی، از یاری اش بهره مند گردی. می دانی که جنگ، پستی و بلندی دارد و ممکن است چنین جنگی به زیان تو باشد. ما در میان این مردم، اموال و دارایی های فراوانی داریم. اگر بر ما چیره گردند، مارا هلاک می کنند، اموال مان تباه می شود و چیزی از تو بر جای نمی ماند.

عبیداللّه پس از اندکی درنگ، خیرخواهی آنان را پذیرفت. البته در کوفه نیز اوضاع به سود عبیداللّه نبود؛ زیرا وی پس از بیعت گرفتن از بصریان، نامه ای به کوفه فرستاد و آنان را از این کار بصریان آگاه ساخت. عبیداللّه از مردم کوفه خواست تا با وی بیعت کنند، ولی آنان نپذیرفتند.

کوفیان، استاندار ابن زیاد را از شهر بیرون راندند و زمام امور را به دست فرستاده ی عبداللّه بن زبیر سپردند.(1)

ص:52

ص:53

آنان تا مدتی در منزل مسعود بودند. فرار امیر بصره سبب شد تا مردم برای برگزیدن امیر تازه، به مشورت بپردازند و پس از کشمکش های فراوان، عبداللّه بن حارث را به عنوان امیر بصره برگزیدند. با این حال پس از چندی، میان قبیله های بصره، اختلاف افتاد.

در این میان، عبیداللّه به تحریک مسعود پرداخت. او با صرف 200 هزار درهم از اموالش برای در دست گرفتن بصره، با دو قبیله ی «ربیعه» و «یمنیان» هم پیمان شد. بدین ترتیب لشکر ازدیان، ربیعه و یمنیان به سوی بصره حرکت کردند. مسعود به عبیداللّه گفت که تو را به دارالاماره باز می گردانیم، ولی عبیداللّه که از نتیجه ی کار مطمئن نبود، شانه خالی کرد و گفت: توان این کار را ندارم. شما خود، بروید. با این حال، چند تن از غلامان خود را با آنان فرستاد تا لحظه به لحظه، خبرها را به او برسانند.

پس از مدتی به عبیداللّه خبر رسید که مسعود به آسانی، دارالاماره را تسخیر کرده و حتی یک تیر هم پرتاب نشده است و هم اکنون بر روی منبر سخنرانی می کند. ابن زیاد خود را مهیا کرد تا به دارالاماره بازگردد، ولی خبر رسید که مسعود کشته شده است. او که جان خود را در خطر می دید، پا در رکاب نهاد و به سوی شام گریخت. بصریان، شماری از جنگ جویان را در پی وی فرستادند تا او را دستگیر کنند، ولی عبیداللّه زودتر از آن ها، خود را به شام رساند.

بنابر گفته ی زبیر بن حریث، مسعود بن عمرو، عبیداللّه را بر الاغی سوار کرد که پاهایش روی زمین کشیده می شد و او رابه همراه صد نفر به سالاری قرة بن عمرو بن قیس به سوی شام گسیل داشت.

شِکری روایت می کند:

من همراه آنان بودم که به سوی شام می رفتند. دیدم عبیداللّه خاموش و بی صدا سوار بر الاغی، در فکر فرو رفته است. با خود گفتم آیا این ابن زیاد است که تا دیروز امیر عراق بود و اینک بر

ص:54

خری نشسته است که اگر از بالای آن بر زمین افتد، آزار می بیند؟ نزد او رفتم و گفتم: خوابی؟ گفت: نه. گفتم: پس چرا خاموشی؟ گفت: با خود سخن می گفتم. گفتم: می خواهی بگویم چه می گفتی؟ گفت: بگو. گفت: می گفتی ای کاش حسین را نکشته بودم! ای کاش شمار بسیاری از مردم را قتل عام نمی کردم! ای کاش بیضاء را نساخته بودم! ای کاش دهقانان را به کار نگرفته بودم! ای کاش بخشنده تر بودم!

عبیداللّه در پاسخ گفت:

خطا کردی من با خود چنین نمی گفتم. حسین خود به سوی من آمده بود تا مرا بکشد. من نیز کشتن او را بهتر از آن دیدم که خود بمیرم. اما این که گفتی ای کاش کسانی را که کشته ام، نمی کشتم، جز گفتن کلمه ی اخلاص کاری نکردم که بیش تر از کشتن خوارج به تقرب نزد خداوند بیانجامد. اینک به تو می گویم که با خود چه می گفتم. می اندیشیدم ای کاش با مردم بصره جنگیده بودم تا با من بیعت می کردند. به خدا سوگند! می خواستم بجنگم، ولی برادرانم نگذاشتند. می گفتم: ای کاش زندانیان را گردن زده بودم! ای کاش اکنون که این دو را از دست داده ام تا هنگامی که به شام می رسم، درباره ی تعیین خلیفه، کاری نکرده باشند و کسی را برنگزیده باشند.(1)

باری، پاسخ عبیداللّه نشانه ی آشکاری از پلیدی درون اوست.

ص:55

شام اقامت گزیده بودند، می خواستند با ابن زبیر بیعت کنند. مروان بن حکم نیز به عنوان بزرگ امویان می خواست به مدینه نزد خلیفه برود و از سوی بنی امیه با او بیعت کند و از وی برای امویان، امان نامه بگیرد.

عبیداللّه در میانه ی راه با مروان روبه رو شد و چون از قصد او آگاه گردید، برای تحریک مروان به او گفت:

پناه بر خدا! تو چگونه خود را راضی می کنی که با ابن زبیر پدر خیانت کاران، دست بیعت دهی؟ تو آقای قریش و بزرگ فرزندان عبدمناف هستی. به خدا سوگند! تو به خلافت از ابن زبیر سزاوارتری.

مروان گفت:

پس رأی ونظر تو چیست؟ چه کنم؟

عبیداللّه گفت:

نظر من این است که خودت، عَلم خلافت بر فرازی و مردم را به سوی خویش فراخوانی. من نیز قریش را به این امر راضی می کنم و هیچ یک در این امر مخالفت نخواهند کرد.

مروان این نظر را پذیرفت و بازگشت. عبیداللّه به شام رفت و برای اجرای نقشه ی خود، هماره نزد ضحاک بن قیس، حاکم دمشق می رفت و چاپلوسی می کرد. روزی به ضحاک گفت:

ای ضحاک! من از تو در شگفتم؛ زیرا در حالی که تو بزرگ قریش هستی، خودرا واگذاشته ای و برای ابن زبیر بیعت می گیری؟ مردم تو را بیش تر می پسندند و از تو راضی تر هستند؛ چون تو همیشه پیرو خلیفه بودی و از جماعت، دوری نکردی. در مقابل، ابن زبیر میان مردم تفرقه می افکند. چرا مردم را به خدمت فرا نمی خوانی و از آنان بیعت نمی گیری؟

ضحاک با سخنان ابن زیاد فریب خورد. از این رو، مردم را به سوی خود فراخواند و ادعای خلافت کرد. مردم از این رفتار ضحاک به خشم آمدند و می گفتند:

از ما برای ابن زبیر بیعت گرفته است و حال بی آن که از او گناه و خلافی سر زده باشد، او را از خلافت خلع می کند و خود را خلیفه می داند.

ص:56

به همین دلیل، نه تنها با او بیعت نکردند، بلکه برای نشان دادن مخالفت خود از فرمان بری او سرباز زدند. ضحاک که اوضاع را چنین دید، از ادعای خود دست برداشت و دوباره برای ابن زبیر بیعت گرفت، ولی کار نخست وی، اعتماد مردم را نسبت به او خدشه دار کرده بود و شامیان با دید دیگری به او می نگریستند.

در این زمان، عبیداللّه مرحله ی دیگری از نقشه ی خود را اجرا کرد. وی نزد ضحاک رفت و به او گفت:

کسی که قصد خلافت دارد، خود رادر شهرها و قلعه ها محصور نمی کند، باید لشکرکشی کنی و سپاهیان را به این سو و آن سو بفرستی. به بیرون گام بنه و سپاه گسیل دار.

ضحاک این بار نیز فریب خورد و به «مرج راهط» لشکرکشی کرد. عبیداللّه که در دمشق بود، به مروان که در «تدمر» بود، نامه نوشت و گفت:

من، مردم را برای بیعت با تو فرا می خوانم. تو نیز لشکرت را به سوی ضحاک گسیل دار.

مروان با سپاهیان خویش به جنگ ضحاک رفت. عبیداللّه نیز با شماری از شامیان به او پیوست و فرماندهی میسره ی لشکر را بر عهده گرفت.(1)

پس از بیست روز درگیری، دو لشکر به جایی نرسیدند، و جنگ به سود هیچ یک از دو طرف نتیجه نداد. عبیداللّه نزد مروان آمد و گفت:

تو بر حق هستی و ابن زبیر و هر کسی که مردم را به سوی او می خواند باطل است. سپاهیان ضحاک نیز از نظر نیرو و فزونی سلاح از تو برترند. پس تو با جنگ نمی توانی بر آنان چیره شوی. تنها راه چاره دست زدن به نیرنگ است که خداوند، آن را برای اهل حق، حلال دانسته است.

با نظر ابن زیاد، مروان طرح دوستی، صلح و بیعت با ابن زبیر را به ضحاک پیشنهاد داد. چون ضحاک جنگ را کنار گذاشت، مروان در حمله ای غافل گیرانه توانست ضحاک را بکشد و به پیروزی برسد. به این گونه، مروان بن حکم با یاری و هم

ص:57

فکری ابن زیاد در سال 64 ه . ق به خلافت رسید.

بنابر روایت دیگری، هنگامی که عبیداللّه، مروان راتحریک کرد تا خلافت را بر عهده بگیرد، مروان پذیرفت و با سپاهی بزرگ به سوی شام حرکت کرد. هنگامی که ضحاک از حرکت لشکر بنی امیه با خبر شد، با سپاه خود به سوی آنان رفت و در «مرج راهط» جنگی سخت میان دو لشکر درگرفت که سرانجام ضحاک کشته شد و سپاه امویان به پیروزی رسید.(1)

روایت های دیگری نیز درباره ی جنگ «مرج راهط» وجود دارد که تفصیل آن در این گفتار نمی گنجد.(2)

ص:58

سردمداران ماجرای کربلا قیام کنند. آنان در قالب سپاهی به فرماندهی سلیمان بن صرد خزاعی و چهار تن دیگر از سرداران کوفه، به سوی شام حرکت کردند.

ابن زیاد که از اردوگاه خود در نخیله بیرون آمده بود، از حرکت سپاه کوفه آگاه شد و به سوی آنان رفت. دو لشکر در محلی به نام «عین الوردة» در برابر هم قرار گرفتند سپاه کوفه مشهور به «توابین» با 4 هزار نفر در برابر لشکر 30 هزار نفری شامیان، جانانه جنگیدند و بی هیچ هراسی به قلب دشمن یورش بردند. آنان، شمار بسیاری از شامیان را به هلاکت رساندند، ولی سرانجام با شهادت چهار تن از فرماندهان، قیام به شکست انجامید.(1)

پس از آن، ابن زیاد به سرزمین «جزیره» لشکر کشید که در قلمرو حکومت ابن زبیر بود.

ص:59

مختار نیز لشکری 3 هزار نفری به فرماندهی یزید بن انس به موصل فرستاد تا ابن زیاد را از آن منطقه بیرون براند. هنگامی که امیر شام از آمدن لشکر کوفیان آگاه شد، جاسوسی را فرستاد تا از شمار آنان خبر بیاورد. آن گاه چون از شمار آنان با خبر شد، گفت: من در برابر هر هزار نفر، دو هزار نفر سرباز می فرستم.وی، ربیعه بن مخارق غنوی و عبداللّه بن حمله خثعمی را به همراه 6 هزار سرباز به سوی موصل روانه کرد. در این میان یزید بن انس درگذشت و سپاه مختار به کوفه بازگشت.(1)

ص:60

شیعیان حسین و آب فرات فاصله انداخت و اجازه نداد از آن بنوشند. او مانع شد که حسین علیه السلام به سوی عموزاده ی خویش _ یزید _ برود و با او صلح کند. او نگذاشت حسین علیه السلام به جای خویش و نزد کسانش باز گردد. او اجازه نداد حسین علیه السلام به سرزمین دیگری برود و سرانجام آن بزرگوار را با خاندانش کشت. به خدا سوگند! فرعون نیز با آزادگان و بزرگان بنی اسراییل نکرد آن چه پسر مرجانه با خاندان پیامبر خدا کرد؛ که خدا پاکی را برای آنان نهاده، گناه و پلیدی را از آن ها دور کرده است.(1)

سپس هر دو سپاه به جنگ پرداختند. مشرقی می گوید:

آن روز عبیداللّه سلاحی آهنین در کف داشت و بر هر چه فرود می آورد، آن را نابود می ساخت. ابراهیم نیز در این جنگ دلیرانه رزم می کردو هدفی جز کشتن یا دستگیری ابن زیاد را نداشت. پس لشکر را تا مقر فرماندهی دشمن که خیمه گاه امیر لشکر شام بود، هدایت کرد. او هم چنان در پی ابن زیاد بود که ناگهان در اوج درگیری در ساحل «نهر خاذر» با او برخورد کرد. ابراهیم، وی را با ضربتی به دو نیم کرد به گونه ای که نیم تنه ی بالای او به یک سو و نیم تنه ی پایین وی به سوی دیگر پرتاب شد.

ابراهیم اشتر، ماجرای آن روز را چنین تعریف کرده است.

در بحبوحه ی درگیری آن روز ناگهان مردی سرخ گون با هیبتی ویژه لشکر را شکافت و همانند مرکبی چموش به سوی سپاه ما پیش می آمد. هر جنگ جوی شجاعی که رو به روی او می ایستاد، از پای در می آمد. هنگامی که نزدیک من شد، به او امان ندادم و چنان ضربتی بر کمر او زدم که بر کناره رودخانه افتاد. دستش در سمت مشرق و پایش به مغرب پرتاب شد.

آن چنان بوی عطری از او برخاست که همه جا را پر کرد. مردی آمد و پوتین های او را غنیمت برد. من احتمال دادم مقتول همان عبیداللّه بن زیاد باشد، ولی یقین نداشتم. پس افرادی را فرستادم تا جسد را شناسایی کنند و خبر بیاورند. همه اقرار کردند که خود اوست. خدای را سپاس که هلاکت او را به دست من قرار داد.

ص:61

کشته شدن عبیداللّه بن زیاد در عاشورای سال 67 ه . ق هم زمان با سال روز شهادت خونین سید الشهداء علیه السلام روی داد. ابراهیم دستور داد تا سر عبیداللّه را از تن جدا کنند و برای مختار بفرستند.(1)

هنگامی که سر عبیداللّه را نزد مختار آوردند، وی سرگرم غذا خوردن بود. تا سر عبیداللّه را دید، خدای را سپاس گفت و فرمود:

هنگامی که سر بریده ی امام حسین علیه السلام را پیش روی ابن زیاد نهادند، او بر سر سفره ی غذا نشسته بود. اکنون نیز که سر او را نزد من آورده اند، من در حال غذا خوردن هستم.

سپس از سفره ی غذا برخاست و با کفش هایش، روی صورت او ایستاد و آن را لگدمال کرد.(2)

سرهای بریده ی کشندگان سیدالشهداء علیه السلام رابه همراه سر ابن زیاد بر دروازه ی شهر کوفه آویزان کردند تا همگان سزای کار جنایت کاران را ببینند. ابو طفیل کناس گوید:

ما برای دیدن سرها رفته بودیم. پارچه ای را که روی سرها بود، کنار زدیم تا آنان را از نزدیک تماشا کنیم. دیدیم ماری از بینی ابن زیاد بیرون آمد و در سوراخ سر او رفت. سپس از آن جا بیرون آمد و در سوراخ دیگری رفت. همواره میان سوراخ های سر او در رفت و آمد بود.(3)

ص:62

سجده ی شکر به جای آورد و فرمود:

سپاس خدای را که انتقام خون مرا از دشمنانمان گرفت. خداوند به مختار جزای خیر بدهد. هنگامی که ما را نزد ابن زیاد بردند، او بر سر سفره ی غذا بود. من او را نفرین کردم و گفتم: خدایا مرا نکش تا سر بریده ی او را در برابرم ببینم.(1)

هنگامی که خبر کشته شدن ابن زیاد در شهر مدینه پخش شد، بنی هاشم شادمان شدند و در واقع، آن روز را باید روز شادی خاندان اهل بیت علیهم السلام دانست. امام صادق علیه السلام می فرماید:

پس از حادثه ی کربلا، هیچ زنی از بنی هاشم، خود را آرایش نکرد و ما در ماتم حسین علیه السلام و کشته شدگان کربلا عزادار بودیم. پنج سال تمام دودی از خانه های بنی هاشم برنخاست و غذای گرم تهیه نکردند. تا آن گاه که ابن زیاد به هلاکت رسید.

یعقوبی روایت می کند:

علی بن الحسین علیه السلام پس از فاجعه ی کربلا هرگز نخندید، مگر زمانی که سر عبیداللّه را نزد او آوردند.(2)

فاطمه دختر علی بن ابی طالب علیه السلام نیز فرموده است:

پس از واقعه ی کربلا، هیچ یک از زنان بنی هاشم خود را آرایش نکردند تا آن که مختار، سر عبیداللّه بن زیاد را به مدینه فرستاد.(3)

ص:63

ص:64

به گفته ی طبری، این جنگ در سال 17 ه . ق. رخ داد. عیاض پس از مصالحه با اهالی «رُها»، لشکرش را در آن جا مستقر کرد و ابو موسی اشعری را با شماری از سپاهیان به سوی «نصیبین» گسیل داشت. هم چنین عمر بن سعد را مأمور فتح «رأس العین»(1) ساخت که ابن سعد در این جنگ پیروز گردید.(2)

ابن فتحون می گوید:

به یقین کسی که در این جنگ شرکت داشته، در زمان حیات رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله متولد شده است.(3)

ابن عساکر نیز تصریح می کند این روایت نشانه ی این است که عمر بن سعد در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله متولد شده است.(4)

در مقابل، شمار دیگری از تاریخ نویسان، این نظر را نپذیرفته اند. به همین دلیل، بسیاری از کسانی که درباره ی اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله کتابی نگاشته اند، از وی نام نبرده اند.(5) حتی ابن حجر عسقلانی که نام او را در «الاصابة» آورده است، در کتاب دیگرش به نام «التقریب» می نویسد:

کسی که وی را جزو صحابی بداند، اشتباه کرده است.(6)

بسیاری از تاریخ نگاران نیز فتح «رأس العین» را به گونه ای دیگر روایت کرده اند.

ص:65

بلاذری در «فتوح البلدان» به جای عمر سعد، «عمیر بن سعد» آورده(1) و کلبی نیز «عمیر بن سعد بن شهید» نوشته است.(2) هم چنین واقدی که درباره ی فتوحات شام، کتابی جداگانه نگاشته و بحث جامعی درباره ی فتح جزیره آورده است، از عمر بن سعد، نامی به میان نمی آورد.(3)

برخی تاریخ نگاران نیز بر این باورند که وی در سال درگذشت عمر بن خطاب (23 ه . ق) متولد شده است. نگارنده ی «منتخب التواریخ» که خود به این نظر اعتقاد دارد، قول سومی را نیز مطرح می کند. وی می نویسد:

در اربعین مرحوم حاجی میرزا محمد قمی آمده که او در روز قتل عثمان بن عفان متولد شده است و مؤید این روایت است که امالی شیخ صدوق از اصبغ بن نباته نقل کرده است. وی گفته است زمانی که علی علیه السلام در کوفه بود، یک روز خطبه خواند و فرمود: سلونی قبل أن تفقدونی. سعد وقاص پرسشی کرد و حضرت در پاسخ فرمود: همانا در منزل تو کودکی است که فرزند من، حسین را خواهد کشت. عمر بن سعد در آن روز، جلوی روی پدرش راه می رفت.

در شفاء الصدور از تقریب «ابن حجر» آمده است که:

برخی گمان کرده اند عمر بن سعد از صحابه است و این غلط است. یحیی بن معین روایت می کند که تولد عمر سعد در روز مرگ عمر بن خطاب بوده است و شاید این سخن، نام گذاری او را به عمر، تأیید کند. گفته ی معتبر نیز همین سخن است؛ زیرا روایتی که از اصبغ بن نباتة نقل شده، به دلیل قدح در سند و وجود قرینه های خلاف در آن، به غایت ضعیف است. سعد از قدما و مهاجران و طرف تردید خلافت و بسیار محترم بود و مقتضی این نوع تشددّ در جواب آن نبوده است. پس بنابر مختار، عمر سعد در واقعه ی کربلا، 36 سال داشته و بنابر مختار اربعین، 25 ساله

ص:66

بوده است.(1)

درباره ی تولد عمر سعد در دوران قتل عثمان نیز باید گفت که این سخن اشتباه است و کسی قایل به آن نیست. البته تنها مستند آن، روایت اصبغ بن نباته است که در شرح احوال «سنان بن انس نخعی» توضیح داده ایم که مراد از آن، عمر بن سعد نیست.

در زمینه ی تولد وی در دوران قتل عمر بن خطاب نیز دلیل مستندی وجود ندارد. ابن حجر می نویسد:

تنها یحیی بن معین بر این باور است که عمر بن سعد در سال مرگ عمر بن خطاب متولد شده است و دیگران گفته اند که وی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله متولد شده است.(2)

از همه ی آن چه گفتیم، چنین بر می آید که تاریخ تولد وی به طور دقیق، مشخص نیست و دلیل مستندی بر آن نداریم.

پدر عمر، سعد بن ابی وقاص (متوفای 55 ه . ق) از اصحاب بزرگ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بوده و نزد صحابی و تابعین جایگاه ویژه ای داشته است. در بزرگی او همین مقدار کافی است که بگوییم وی در زمان تعیین مسأله ی خلافت یکی از کسانی بود که به عنوان نامزد خلافت مطرح شد. هم چنین در شورایی که عمر بن خطاب برای تعیین خلیفه ی پس از خود، تشکیل داد، شرکت داشت. اهل سنت، وی را درشمار «عشره مبشره»ای می دانند که بهشت بر آنان واجب است.(3)

سعد در زمان خلافت امیرالمؤمنین علی علیه السلام با وی بیعت نکرد و کناره گرفت. هنگامی که علی علیه السلام کسی را نزد وی فرستاد تا او را به بیعت با ایشان، فراخواند، گفت:

ص:67

هنگامی که همه بیعت کردند و کسی جز من باقی نماند، من بیعت می کنم.(1)

با این حال، وی از کسانی بود که به برتری خاندان اهل بیت به ویژه علی بن ابی طالب علیه السلام اعتراف داشت. گفت و گوهای او با معاویه در پشتیبانی از علی علیه السلام و بیان حدیث غدیر، حدیث رأیت، حدیث منزلت، خبر سد ابواب و آیه ی تطهیر نزد معاویه در کتاب های تاریخی و روایی آمده است.(2)

مادر عمر، ماویة (ماریة) بنت قیس بن معدی کرب از قبیله ی «کنده» بود که نسبش چند واسطه به امرءالقیس کندی، شاعر نامی عرب می رسد.(3)

عمر سعد از نظر شمایل، پاهای بزرگ و چشمانی به گودی رفته داشت که موهای ابروان پر پشت او روی چشمانش ریخته بود.

او هم چون پدرش، فرزندان فراوانی داشت که مشهورترین فرزندان وی، حفص و حفصهاند که از مریم بنت عامر بن ابی وقاص (معروف به ام حفص) متولد شده بودند. حفص در روز قتل عمر سعد نزد مختار بود و مختار دستور داد تا سر او را _ به یاد بدن قطعه قطعه شده ی علی اکبر _ از بدن جدا کنند.(4) برخی دیگر از اولاد او عبارتند از: ابراهیم، عبدالرحمن، عبدالرحمن اصغر، حمزه، حمزه اصغر، عبداللّه، عبداللّه اکبر، محمد، محمد اصغر، عبداللّه، عبداللّه اصغر، مغیره، ام یحیی، ام سلمة، ام کلثوم، ام عمرو صغری، ام عمرو، ام عبداللّه، حفصة الصغری، حمیده و ...(5)

از نظر نقل روایت، عمر بن سعد به واسطه ی پدرش، از رسول مکرم اسلام، محمد

ص:68

مصطفی صلی الله علیه و آله حدیث نقل می کند و افرادی چون: پسرش، ابراهیم، عیزار بن حُریث عبدی، ابواسحاق همدانی، سعد بن عبید، یزید بن أبی حبیب مصری، مطلب بن عبداللّه بن حنطب، ابواسحاق سبیعی، محمد بن عبدالرحمن بن أبی لبیبه، قتادة بن دعامه، زهری و نوه اش ابو بکر بن حفص و... از او روایت کرده اند.(1)

بیشتر رجالیون عامّه، او را فی نفسه ثقه دانسته اند، ولی به دلیل کشتن سیدالشهداء علیه السلام به روایت ها و احادیث نقل شده از او توجه نمی کنند. ابوبکر بن أبی خثیمه می گوید:

از یحیی بن معین پرسیدم: آیا عمر بن سعد ثقه است؟ پاسخ داد: قاتل سیدالشهداء، حسین بن علی علیه السلام چگونه می تواند ثقه باشد؟(2)

نویسنده ی «میزان الاعتدال» نیز می نویسد:

عمر بن سعد فی نفسه ثقه است و اتهامی ندارد، ولی وی مباشر جنگ با امام حسین علیه السلام بوده و کارهایی را انجام داده است که در تاریخ ثبت است.(3)

ص:69

نفسانی، می خواست. او کسی بود که خود روایت «قتال المسلم کفر و سبابه فسوق و لایحل لمسلم أن یهجر أخاه فوق ثلاثه أیام»(1) را به واسطه ی پدرش از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کرد، ولی تا آن جا پیش رفت که درشهادت بهترین آفریده ی جهان و پاک ترین مسلمان عصر خویش، حسین بن علی علیه السلام، رهبری قاتلان او را بر عهده گرفت.

وی به فضایل و مناقب خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام اعتراف داشت، ولی در عمل بر خلاف آن رفتار می کرد. او هنگام جنگیدن با فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله اشک می ریخت و در همان حال، فرمان قتل آن حضرت را صادر می کرد.(2)

او خود اعتراف می کرد:

از عصیان گر ستم کار فرمان بردم و از انسان عادل و پارسایی چون حسین دوری گزیدم. بر او عصیان ورزیدم و نسل شریفی را گسستم.(3)

یکی دیگر از ویژگی های عمر بن سعد، قدرت دوستی، جاه طلبی و خودبزرگ بینی وی بود که از کودکی در رفتارش نمود داشت.

گفته اند: عمر سعد در دوران کودکی، جعبه ای داشت که در آن تازیانه هایی را گذاشته و بر روی هر یک، عددی را از یک تا پانصد نگاشته بود. گاه دست خود را درون جعبه فرو می برد، شلاقی را بیرون می آورد و به شمار عددی که روی آن نوشته بود، غلامان و زیردستان را کتک می زد. روزی به غلام پدرش، «ربیب» دستوری داد که وی

ص:70

در انجام آن سهل انگاری کرد. عمر سعد، تازیانه ای را برداشت و چون روی آن، شماره ی 100 نوشته شده بود، صد ضربه ی تازیانه به غلام زد. غلام با آه و فغان نزد پدر شکایت برد، ولی تنها کار سعد این بود که او را چنین نفرین کرد:

خدایا او را بکش و خون سرش را بر چشمانش بریز.(1)

هر چند این ویژگی در دوران جوانی از او زدوده شد، ولی تاریخ نشان داد که این روحیه، آتشی زیر خاکستر بوده است.

آری، فرصتی نیاز بود تا قدرت طلبی وی با تکانی اندک از ته نشینی خارج گردد و بر وجودش فرمان براند. او از فضیلت خاندان رسول اکرم صلی الله علیه و آله آگاهی داشت، ولی تنها به دلیل جاه طلبی و برای به چنگ آوردن حکومت ری حاضر شد ناگوارترین رویداد تاریخ را بیافریند و رهبری لشکر کوفه را در رویارویی با امام حسین علیه السلام بر عهده بگیرد. این ویژگی آن چنان در وجود او، ریشه دار بود که نه تنها وعظ واعظان و نصیحت ناصحان، اثری نمی بخشید، بلکه با جسارت و بی پروایی می گفت:

أأترک ملک الری و الریّ رغبة

أم ارجع مذموما بقتل حسین و فی قتله النار الّتی لیس دونها

حجاب و ملک الریّ قُرة عین(2)

آیا از فرماندهی و حکم رانی بر ری بگذرم در حالی که ری آرزوی من است

یا آن که باز گردم، در حالی که به دلیل کشتن حسین علیه السلام گناه کارم

می دانم که کشتن او آتشی است که هیچ حجاب و مانعی پیش روی آن نیست

ولی ملک ری نیز روشنی چشمان من است.

ص:71

در جریان «دومة الجندل و حکمیت» نیز که در تاریخ ثبت شده است، نشانه هایی از این خلق و خوی ابن سعد به چشم می خورد. نصر بن مزاحم در شرح ماجرای حکمیت می نویسد:

در جنگ صفین، سعد بن ابی وقاص از علی و معاویه کناره گرفت. چون وی، مردی رزم آور و صاحب نظر بود و در میان قریش، شأن و مقامی داشت، تصمیم گرفت از هیچ کدام از طرفین دعوا (علی علیه السلام و معاویه) جانبداری نکند. پس به آبگیری در سرزمین بادیه رفت که از آن بنی سلیم بود و در آن جا منزل کرد تا درباره ی خلیفه تصمیم گیری کنند. در این میان، عمر بن سعد به فکر افتاد که پدرش را حاضر کند تا به دلیل تقدسی که نزد مردمان دارد، به عنوان خلیفه تعیین گردد. او در نظر داشت بدین وسیله به جاه و مقامی برسد. از این رو، نزد پدر رفت و پس از بین ماجرای صفین گفت:

تو از اصحاب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هستی و از اعضای شورا و کسی هستی که پیامبر درباره ی تو فرموده است از نفرین های او بپرهیزید؛ زیرا دعاهای او مستجاب است. تو هرگز در کاری که این امت را ناخوش آیند باشد، وارد نشده ای، پس به دومة الجندل برو. بی گمان، فردا تو صاحب آنی و به عنوان خلیفه معرفی می شوی.

بنابر برخی اخبار، سعد با فرزندش به دومه الجندل رفت، ولی پشیمان گشت و از آن جا به حج عمره مشرف شد.(1)

در روایات دیگری آمده است که سعد از این کار شانه خالی کرد و حاضر نشد به دومه الجندل برود.(2)

ص:72

ابن کثیر پس از نقل جریان عمر بن سعد در حکمیت می نویسد:

عمر بن سعد، عاشق حکومت و قدرت بود و این ویژگی او از بین نرفت تا آن جایی که فرماندهی لشکری را بر عهده گرفت که حسین بن علی علیه السلام را کشت.(1)

جاحظ در «البیان و التبیین» نقل می کند: روزی عمر بن سعد مشغول سخنرانی و نصحیت مردم بود و درباره ی رضایت به تقدیر الهی سخن می راند. چون پدرش متوجه شد، بسیار عصبانی شد و گفت: این عالمان بی عمل مرا بسیار ناراحت می کنند. خودم از حضرت محمد صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: شماری از مردم هستند که با زبان هایشان، دنیا را می خورند و با سخنرانی در پی دنیا می روند، هم چنان که گاو زمین را با زبانش می لیسد.(2)

یکی دیگر از ویژگی های عمر بن سعد، رابطه ی او با خاندان بنی امیه به ویژه معاویة بن ابی سفیان بود. البته این محبت یک سویه نبود و معاویه نیز احترام ویژه ای برای ابن سعد قایل بود. هر گاه ابن سعد در زندگی احساس مشکل یا کاستی می کرد، نزد خلیفه می رفت و آن مشکل را برطرف می کرد. گفته اند: روزی ابن سعد از عبداللّه بن خالد بن اسید نزد معاویه شکایت کرد و او، مشکلش را برطرف کرد. در حالی که ابن سعد از نزد معاویه بیرون می رفت، معاویه با حسرت به او نگاه می کرد و می گفت:

هیچ قریشی در روی زمین نیست که من دوست داشته باشم مادرم او را می زایید جز عمر بن سعد.(3)

در خبر ابو مسعود آمده است که:

معاویه چنین سخن می راند:

ص:73

هیچ کس نیست که من دوست داشته باشم مادرم، هند او را می زایید جز عمر بن سعد و عبداللّه بن جعفر.(1)

به دلیل دوستی تنگاتنگ عمر بن سعد با امویان بود که وقتی شهادت نامه ای علیه حجر بن عدی به او داده شد، بی درنگ آن را امضا کرد. هم چنین هنگامی که مسلم بن عقیل به کوفه آمد و مردم را بر ضد یزید و به هواداری حسین علیه السلام فراخواند، وی اوضاع متشنج کوفه را به یزید بن معاویه گزارش داد و از او برای نجات شهر کمک خواست.

ص:74

کوفه رسانید و سران قبیله ها را نزد حجر فرستاد تا کار با مصالحه پایان یابد. این کار نیز نتیجه ای نبخشید. پس به مسجد رفت و خطبه ای رعب انگیز بر ضد حجر خواند. آن گاه دستور داد حجر و یارانش را دستگیر کنند و نزد او بیاورند.

زیاد پس از دستگیری حجر و یارانش، تصمیم گرفت آنان را به شام نزد معاویة بن ابی سفیان بفرستد تا معاویه، خود، درباره ی آنان داوری کند. از این رو، به چهار تن از سران شهر دستور داد تا پرونده ای برای حجر تنظیم کنند. این چهار تن عبارت بودند از: عمرو بن حریث؛ رییس قبیله ی شهر، خالد بن عرفطه؛ رییس قبیله ی تمیم و همدان، قیس بن ولید بن عبد شمس؛ بزرگ محله ی ربیعه و کنده و ابو بردة بن ابوموسی اشعری؛ نماینده ی قبیله ی مذجح و همدان و اسد.

آنان در شهادت نامه ای، اتهام های زیر را به حجر و یارانش نسبت دادند:

حجر به خدا اعتقاد ندارد؛ می خواهد خلافت علی را بازگرداند؛ فرماندار خلیفه را از شهر بیرون کرده است؛ به علی اظهار دوستی می کند؛ در جامعه اختلاف می اندازد؛ خلیفه را لعن می کند؛ بیعتش را با خلیفه شکسته است.

زیاد گفت:

فکر نمی کنم این شهادت ها کافی باشد. دوست دارم شهادت زیادتری باشد.

از این رو، مردم را گرد آورد و گفت:

شما نیز همانند شهادت نامه ی سران شهر، شهادت بدهید.

عثمان(1) ابن شرجبیل تمیمی به عنوان نخستین نفر برخاست و گفت: اسم مرا نیز بنویسید. زیاد گفت:

از قریش آغاز کنید. سپس نام کسانی را بنویسید که نزد ما و خلیفه به راستی و درستی معروف هستند.

ص:75

زیاد با تلاش فراوان توانست 70 امضا جمع کند که بعضی از آن ها مجعول و ناخوانا بود. شمار دیگری نیز هم چون: مختار بن ابی عبیده ثقفی و عروة بن مغیرة بن شعبه نیز به شهادت فراخوانده شدند، ولی آنان از کوفه گریختند تا مجبور به امضا نشوند. برخی هم چون شریح بن هانی حارثی پس از آن که آگاه شدند امضای شان در شمار شاهدان است، آن را تکذیب کردند و منکر شدند. شریح بن حارث قاضی نیز مدعی شد که چنین شهادت نامه ای را امضا نکرده است و تنها وقتی زیاد درباره ی حجر از او پرسیده، به او گفته است: حجر بن عدی بسیار روزه می گیرد و فراوان نماز می خواند.(1)

عمر بن سعد از جلمه کسانی بود که بر علیه حجر شهادت داد و شهادت نامه را امضاء نمود.

زیاد، حجر و 13 تن از یارانش را به همراه پرونده ی آن ها که شهادت 70 نفری را علیه حجر بن عدی در برداشت، به شام فرستاد. معاویه نیز حجر و 6 تن از یارانش را در «مرج راهط» به شهادت رسانید.(2)

ص:76

عمر بن سعدبن ابی وقاص 7 _ وائل بن حجر حضرمی(1) 8 _ خالدبن عرفطه 9 _ عمارة بن عقبة بن ابی معیط 10 _ عبدالرحمن بن هبّار (تاریخ طبری: هنّاد) 11 _ عنان (عفان، غساق) بن شرحبیل تمیمی 12 _ عمرو بن حجاج زبیدی 13 _ محمد بن عمیر بن عطارد تمیمی 14 _ اسماء بن خارجه فزاری 15 _ شبث بن ربعی تمیمی(2) 16 _ عمرو بن حریث 17 _ قیس بن ولید 18 _ شدادبن منذر ذهلی( معروف به ابن بزیعه) 19 _ حجار بن أبجر عجلی 20 _ شمر بن ذی الجوشن مردای 21 _ زحر بن جعفی(3) 22 _ کثیر بن شهاب بن حصین حارقی(4) 23 _ شریح قاضی بن حارث(5) 24 _ کریب بن سلمه بن یزید جعفی 25 _ هانی بن ابی حیة وادعی 26 _ عامر بن امیة بن خلف جُمحی(6) 27 _ محرز بن حارثه(7) بن ربیعه 28 _ عبداللّه (8) بن مسلم حضرمی 29 _ قطن بن عبداللّه حارثی 30 _ سری بن وقاص بن حارثی(9) 31 _ ثابت بن ربعی(10) 32 _ سماک بن مخرمة اسدی 33 _ ضرار بن هبیرة(11) 34 _ یزید بن رویم شیبانی 35 _ عتاب بن ورقاء ریاحی 36 _ محمد

ص:77

بن اشعث کندی 37 _ عریان بن هیثم نخعی(1) 38 _ سائب بن افزع ثقفی 39 _ عبداللّه بن ابی عقیل ثقفی 40 _ مصقلة بن هبیرة شیبانی 41 _ قعقاع بن شور ذهلی 42 _ سوید بن عبدالرحمن تمیمی 43 _ مروان بن هیثم هلالی 44 _ عمر بن قیس ذی اللحیة 45 _ عزرة بن عزرة أحمسی 46 _ قدامة بن عجلان أزدی 47 _ شداد بن ازمع همدانی 48 _ عبدالرحمن بن قیس اسدی 49_ مخفر بن ثعلبه 50 _ شریح بن هانی(2)

ص:78

ابن زیاد را به کوفه بفرستد.(1)

ص:79

به دست دیلمان افتاده بود. عبیداللّه بن زیاد، عمر بن سعد بن ابی وقاص را به همراه 4 هزار سرباز برای بازپس گیری این منطقه به سوی ری ره سپار کرد. فرمان حکومت «ری»(1) را نیز به نام ابن سعد نوشت و به او دستور داد تا لشکر را برای حرکت آماده کند.

ری از دیرباز منطقه ای بسیار مهم و استراتژیک به شمار می آمد. این شهر افزون بر آب و هوای مناسب و وجود نعمت های خدادادی فراوان و کشاورزی پررونق، در مسیر حاجیان و مسافران بود و شرق و غرب را به هم پیوند می داد. از این رو، در بازرگانی، بازار گرمی داشت. یاقوت حموی در اهمیت این شهر می نویسد:

ری، شهری مشهور و از سرزمین های مهم و اصلی و در شمار شهرهای سرشناسی است که میوه ای فراوان و برکات زیادی دارد ... عمرانی درباره ی آن می گوید: ری، شهری است که از نظر نیکویی و خیرات بسیار عجیب است.(2)

مَقدسی در توصیف این شهر می نویسد:

حوزه ای دل گشا، پر آب با بادیه های گران مایه، خوش میوه، زمین گسترده و روستاهای سنگین است ... اصعمی گفت: ری، عروس شهرها، سکّه ی جهان، خوش آب و هوا و در میان راه گرگان و خراسان و عراق است.(3)

ص:80

به این دلیل، فرمانروایی بر این منطقه بسیار با اهمیت بود. ابن سعد که روحیه ای قدرت طلب و مقام جو داشت، از این ماجرا بسیار شاد شد. از این رو با شتاب اسباب سفر را فراهم آورد و با سپاهیانش در «حمام اعین»(1) اردو زد.

خبر واگذاری حکومت ری به ابن سعد، به سرعت در کوفه پیچید و بسیاری از سران شهر و مردم برای عرض تبریک و تهنیت نزد عمر بن سعد می آمدند و بر شعف و شادی او می افزودند.

آمادگی سپاه عمر بن سعد برای حرکت به سوی ری با شهادت مسلم بن عقیل و روی آوردن حسین بن علی علیه السلام به سوی کوفه هم زمان گشت. بنابراین عبیداللّه در فرمان جدیدی به ابن سعد، دستور داد تا ابتدا به جنگ با حسین بن علی علیه السلام برود و پس از آن برای ولایت داری ری، به سوی ایران حرکت کند.

ابن سعد که از فضایل و مناقب خاندان رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله به ویژه حسین علیه السلام آگاه بود، از فرمان عبیداللّه بسیار شگفت زده گردید و از این مسؤولیت شانه خالی کرد. او به ابن زیاد گفت:

خدایت رحمت کند! مرا از این کار معاف بدار.

ابن زیاد پاسخ داد:

آری، تو را معاف کردم مشروط به این که فرمان ری را به من پس دهی؛ زیرا ولایت ری از آنِ کسی است که به کار حسین پایان دهد.

ابن سعد که خود را میان چشم پوشیدن از حکومت ری از یک سو و جنگیدن با جگر گوشه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله از سوی دیگر سرگردان می دید، از عبیداللّه مهلتی خواست تا بیشتر در این امر بیاندیشد. هنگامی که عمر بن سعد از مجلس عبیداللّه

ص:81

بیرون آمد، نزد دوستان و خیرخواهان خویش رفت و با آنان مشورت کرد. هیچ کس او را به جنگ با حسین علیه السلام تشویق نکرد. حمزة بن مغیره، برادر زنش به او گفت:

واللّه اگر تو را در دنیا هیچ نباشد، بهتر از آن است که در روز قیامت، خون حسین علیه السلام بر گردن تو باشد.

دیگرن نیز با او گفت و گو کردند تا شاید وی، حکومت ری را واگذارد و به مهلکه ی هلاکت نیفتد. با این حال، شوق حکومت و لذت قدرت، روح عمر بن سعد را تسخیر کرده بود. بنابراین، هر چه کوشید از حکومت ری چشم بپوشد، شیطان درون، او را آرام نگذاشت. فردای آن روز نزد ابن زیاد رفت و برای بار دیگر از او خواست تا این امر خطیر را از دوش وی بردارد و او را به ری بفرستد. او گفت:

خدایت قرین صلاح بدارد! حکومت ری را به من بخشیدی و مردم از آن خبردار شده اند و به من، تبریک و تهنیت گفته اند. اگر امروز آن را از من پس بگیری، سرافکنده می شوم. لطف کن و مرا به جنگ حسین علیه السلام نفرست و ولایت ری را نیز از من نگیر. اگر می خواهی با حسین بجنگی، اشکالی ندارد، سپاه من در اختیار توست. یکی از بزرگان کوفه را که در جنگ از من لایق تر و باکفایت تر است، به امیری آنان برگزین و به سوی حسین بفرست.

ابن زیاد خشمگین شد و گفت:

نمی خواهد بزرگان شهر را به من بشناسانی. من از تو نظر خواهی نکردم که چنین جسارتی می کنی. اگر با سپاه می روی که بهتر است وگرنه فرمان ری را به من پس بده و در خانه بنشین.(1)

ابن سعد چون دید برای نکشتن حسین بن علی علیه السلام باید چنین بهای گزافی بپردازد و از حکومت ری دست بشوید، پذیرفت که به جنگ حسین علیه السلام برود. از این رو،

ص:82

در دوم محرم سال 61 ه . ق به کربلا رفت.(1)

بدین گونه، سخن حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام به حقیقت پیوست؛ زیرا هماره به عمر بن سعد می فرمود:

چگونه هستی زمانی که در مقامی قرار می گیری که باید از میان بهشت و دوزخ، یکی را برگزینی و تو، آتش دوزخ را برمی گزینی؟(2)

حضرت سیدالشهداء علیه السلام نیز با اشاره به این لحظه، بارها کشته شدن خود را به دست عمر بن سعد گوش زد کرده بود. عبداللّه بن شریک عامر می گوید:

گروهی از مردم، پیش از واقعه ی کربلا _ هر گاه عمر سعد را می دیدند، می گفتند: «هذا قاتل الحسین».(3) روزی ابن سعد نزد حسین علیه السلام آمد و عرض کرد: بعضی از کم خردان می پندارند من، تو را می کشم!! حضرت فرمود: آنان کم خرد نیستند بلکه خردمندند. به خدا سوگند! آن چه دل مرا شاد می کند، این است که تو پس از کشتن من، گندم عراق را مدت زیادی نمی خوری و کشته می شوی.(4)

گیرم که روزگار تو را میر ری کند

آخر نه مگر مرگْ نامه ی عمر تو طی کند؟

گیرم فزون شدی ز سلیمان به ملک وصال

ص:83

با او وفا نکرد جهان، با تو کی کند؟(1)

ص:84

سعد روی آورد؛ یعنی در فرستادن ابن سعد اصراری نبود، ولی چون کسی نرفت، به ناچار او را زیر فشار قرار داد تا برود. وی می افزاید:

عبیداللّه نامه ای برای امام علیه السلام فرستاد و حضرت پس از آگاهی از مضمون آن، نامه را پاره کرد. آورنده ی نامه بدون پاسخ بازگشت و آن چه را شنیده بود، به عبیداللّه بازگفت. عبیداللّه در خشم شد و اصحاب و یاران خویش را بخواند و به ایشان گفت: همانا حسین بن علی علیه السلام را باید کشت. کیست که این خدمت را قبول کند واو را بکشد؟ در مقابل، هر شهر و ولایتی که بخواهد به او خواهم داد. هیچ کس پاسخ نداد.(1)

3 _ در صدر اسلام، نیرویی مانند ارتش های منظم امروزی وجود نداشت که همیشه برای دفاع آماده باشد. در اصل، ارتش آن زمان همان نیروهای مردمی بودند که در روزهای عادی به کار خود می پرداختند و هنگام نیاز، برای جنگ یا دفاع، سازمان دهی می شدند. توجه به این نکته در توجیه مطلب مورد بحث بسیار مؤثر خواهد بود.

سپاه اندک حر، امام حسین علیه السلام را در کربلا از حرکت باز داشته بود. و هر آن ممکن بود حسین علیه السلام به آنان حمله بَرد و نابودشان سازد. بنابراین، ابن زیاد باید هر چه زودتر، تکلیف حسین علیه السلام را روشن می کرد.

افزون بر آن، رویدادهایی مانند: آمدن ابن زیاد به کوفه، جریان قیام مسلم، دعوت های مردم، حرکت امام به سوی کوفه و ... چنان با شتاب رخ داد که فرصتی برای سازمان دهی نیروها و گسیل آن ها به کربلا پدید نیامد. از همه مهم تر آن که بیشتر کوفیان از هواداران خاندان اهل بیت علیهم السلام بودند و خود از دعوت کنندگان سیدالشهداء علیه السلام به شمار می آمدند. بنابراین، سازمان دادن به آنان و تشکیل نیروی منظم و منسجم برای دفاع در برابر حسین بن علی علیه السلام بسیار دشوار و نیازمند زمان بود. پس ابن زیاد تصمیم گرفت تا آماده ترین نیروی حاضر در کوفه را که همان لشکریان ابن سعد

ص:85

بودند، به کربلا بفرستد. چنان که پیش تر گفتیم این لشکر، آماده ی رفتن به سوی ری بود که با دستور جدید ابن زیاد، به سوی کربلا ره سپار شد.

4 _ روحیه ی جاه طلب و قدرت خواه ابن سعد، بهانه ی بسیار مناسبی را به عبیداللّه می داد تا وی را همان گونه که می پسندد به کار وادارد. عبیداللّه این بار با نیرنگ حکومت داری ری، از عمر بن سعد برای رسیدن به هدف های خویش بهره جست و او را به کربلا فرستاد.

5 _ افزون بر این ها، نبرد با 72 نفر که از نظر جنگی، هیچ گونه آمادگی ندارند و زنان و کودکان نیز همراه آنان هستند، به فرمانده ای نیرومند و کاملاً آشنا به فنون رزم نیاز نداشت. از این رو، رفتن ابن سعد به کربلا، یک امر عادی است.

ص:86

ابن سعد که می دانست امام حسین علیه السلام چنین نخواهد کرد، نامه ی ابن زیاد و پیشنهاد او را با حضرت درمیان ننهاد.(1)

از دیگر نشانه ها نیز چنین برمی آید که ابن سعد می کوشید درگیری رخ ندهد و از این امر کراهت داشت. از جمله مستندهای تاریخی این گفته، آن است که امام علیه السلام در روز هشتم یا نهم محرم، با عمر بن سعد گفت و گو کرد و پیشنهاد داد که یکی از این سه کار را انجام دهد: یا به مکه باز می گردد و هم چون گذشته به زندگی خود می پردازد، یا به یکی از مناطق مرزی می رود و مانند دیگر مسلمانان زندگی می کند یا به شام نزد یزید برود و او درباره اش تصمیم گیری کند. عمر بن سعد نیز نامه ای به این مضمون برای ابن زیاد فرستاد:

خداوند آتش جنگ را خاموش کرد و اتحاد کلمه فراهم آورد و امر امت را به صلح و اصلاح پایان داد.

سپس سه پیشنهاد امام حسین علیه السلام را برای او نوشت. با این حال، عبیداللّه به تحریک شمر جز به جنگ راضی نشد و در پیامی به عمر بن سعد چنین

نگاشت:

من تو را به سوی حسین نفرستاده ام که کاری با او نداشته باشی و وقت بگذرانی و نوید سلامت و بقا به او بدهی و بنشینی و پیش من از او

وساطت کنی و شفیع او شوی ...(2).

ص:87

نشانه ی دیگر، درنگ 6 روزه ی عمر سعد در کربلاست. وی در سوم محرم وارد صحرای کربلا شد، ولی تا روز نهم محرم که تهدید عبیداللّه و دستور او مبنی بر آغاز حمله به امام حسین علیه السلام به دستش رسید، از جنگ و درگیری خودداری می کرد. او خود نیز به این امر اقرار می کرد که:

به خدا سوگند! اگر امر با من بود و توان آن را داشتم، از جنگ و درگیری دوری می کردم.(1)

در این میان، عبیداللّه هر روز نیروها و نامه های جدیدی به کربلا می فرستاد و او را برای رویارویی با حسین علیه السلام تحریک می کرد.

مراد ما از بیان این سخن، آن است که بگوییم عمر بن سعد تا واپسین لحظه ها با وجدان خود درگیر بود. از یک سو آگاهی او از فضایل و مناقب حسین بن علی علیه السلام و درک پی آمدهای جنگ با او، وجدانش را می آزرد؛ از سوی دیگر، حکومت ری و فرمانداری آن دیار، نفس اماره اش را تحریک می کرد.

البته این گفته بدان معنا نیست که او را بی تقصیر جلوه دهیم و چهره ای پاک از وی بسازیم؛ زیرا اصل وجود وی در کربلا به عنوان فرمانده ی لشکر اموی در برابر امام المسلمین؛ حسین بن علی علیه السلام، نشان دهنده ی پستی طینت اوست. افزون بر آن که کارهای وی در مدت 8 روز اقامت در کربلا، هم چون لکّه ی ننگی در تاریخ بر جای مانده و هماره نفرین همه ی آزادگان را به همراه خود داشته است. تردیدهای مکرر او، قبل و بعد از ورود به سرزمین طف گویای درون آشفته ی وی می باشد، ولی اعمال و کرداری که پس از مصمم شدن انجام می دهد چنان زشت و کریه است که به روشنی گویای پلیدی و بدخویی سرشت اوست.

در این قسمت به گوشه هایی از این رفتار اشاره می کنیم.

ص:88

ص:89

آنان را به راه حق هدایت فرمود. عمر بن سعد از بیم آن که مبادا سربازان کوفی از سخنان آن حضرت، تأثیر بپذیرند، دستور داد سخن ایشان را قطع کنند. وی گفت:

او پسر پدر خویش علی است. اگر او را به سخن گفتن وابگذارید، شب ها و روزها سخن می گوید و هیچ کم نمی آورد و فرو نمی گذارد.(1)

ص:90

بین ببرند.

امام حسین علیه السلام فرمود:

من، آن را از نو بنا می کنم و خانه ای جدید برایت می سازم.

ابن سعد عرض کرد:

کشت زار آبادی دارم که می ترسم پسر زیاد آن را از دستم بگیرد و مصادره کند.

امام حسین علیه السلام فرمود:

من به جای آن، در حجاز زمینی بهتر برایت می خرم.

این بار، ابن سعد پاسخی نداد و امام به لشگرگاه خویش بازگشت، در حالی که می فرمود:

چه دردی داری که هدایت نمی شوی. خداوند تو را هر چه زودتر از بین ببرد و در روز محشر تو را نیامرزد. به خدا سوگند! امید دارم به فضل باری تعالی پس از من از گندم عراق جز اندکی نخوری(1).

امام حسین علیه السلام چندین بار در صحرای کربلا با ابن سعد دیدار کرده است. طبری از ابومخنف روایت می کند:

امیر لشکر؛ حسین علیه السلام و عمر بن سعد سه یا چهار بار با هم دیدار کردند.

البته بنابر آن چه تاریخ نگاران نگاشته اند، آخرین دیدار آنان به طور خصوصی و در شب رخ داده است. پس از آن، نامه ی عبیداللّه به دست ابن سعد رسید که در آن، ابن سعد را به مرگ و گرفتن امارت سپاه تهدید کرده و او را به آغاز جنگ دستور داده بود. در ظاهر، این دیدار در شب نهم محرم الحرام انجام شده است؛ زیرا عمر بن سعد

ص:91

در روز نهم، دستور حرکت سپاهش را به سوی لشکر امام حسین علیه السلام صادر کرد.

بنابر نقل ابن اعثم، امام حسین علیه السلام در همان دیدار آخر، ابن سعد را پند داد و به راه حق هدایت کرد. وی می افزاید:

هنگامی که ابن سعد به لشکر بازگشت، نامه ی عبیداللّه را دریافت کرد که در آن به جنگ دستور داده بود.

این دیدار خصوصی بوده و کسی از مضمون آن آگاهی نداشته است. با این حال بیشتر تاریخ نگاران با استشهاد به نامه ای که ابن سعد پس از این دیدار به عبیداللّه نوشت، می گویند حضرت در این دیدار پیشنهاد انجام یکی از سه کار را کرد؛ یا به مکه بازگردد، یا به یکی از مناطق مرزی برود و هم چون دیگر مردمان زندگی کند یا به شام نزد یزید برود و او درباره اش تصمیم گیری کند.(1)

برخی دیگر هم چون سید بن طاووس در «الملهوف» از این دیدارها سخنی به میان نیاورده اند.

پس جریانی که ابن اعثم از آن نام می برد (پند دادن امام حسین علیه السلام به عمر بن سعد) در صورت درستی، این آخرین دیدار دو امیر نبوده است.

ص:92

ای عمر سعد! آیا می پنداری مسلمانی و خدا و رسولش را می شناسی، در حالی که فرزندان رسول خدا و اهل بیت او را رها کرده و میان آنان و آب جدایی افکنده ای و اجازه نمی دهی از آب بنوشند. آیا تو می خواهی آنان را با لبان تشنه بکشی؟!

ابن سعد سر به زیر افکند و ساعتی در اندیشه فرو رفت. سپس گفت:

ای بریر! به خدا سوگند! همانا من علم یقینی دارم و می دانم که کسی که با اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله بجنگد و حقوق آنان را غصب کند، یقین، در آتش دوزخ خواهد سوخت، ولی ای بریر! تو به من می گویی که ولایت ری را رها کنم و آن را به دیگری واگذارم. هرگز نفسم این امر را نمی پذیرد و مرا به حال خود وانمی گذارد، تا حکومت ری را رها سازم.

سپس این اشعار را سرود:

دعانی عبیداللّه من دون قومه

إلی حطّة فیها خرجت لحیئی

فواللّه لا أدری و إنّی لواقف

علی فطر بعظم علی و سینی

أاترک ملک الری و الری رغبة

أم أرحج مذموما بثأر حسین

و فی قتله النار التی لیس دونها

حجاب و ملک الری قرّة عین

بُریر نزد امام حسین علیه السلام بازگشت و عرض کرد:

عمر بن سعد چنان در گمراهی غوطه ور است که حاضر است برای به دست آوردن ملک ری، تو

ص:93

را بکشد و قدرت طلبی، کشتن انسان های بی گناه را برای او آسان کرده است.(1)

ص:94

سبحان اللّه ! اگر اینان از بی دینان و دیلمان بودند و چنین خواسته ای داشتند که شبی را برای عبادت و استغفار بگذرانند، سزاوار بود خواسته ی ایشان را می پذیرفتی و به آنان مهلت می دادی. حال چه رسد به این که پسر دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله از تو چنین درخواستی کرده است.

قیس بن اشعث نیز گفت:

ای عمر! آنان را مهلت بده. به جانم سوگند! فردا صبح همراه تو می جنگیم.

ابن سعد گفت:

به خدا سوگند! اگر می دانستم و یقین داشتم که فردا صبح حتما با آنان می جنگیم، امشب را مهلت نمی دادم، ولی امشب صبر می کنیم. شاید فردا فرجی شد و جنگ رخ نداد.

امام سجاد علیه السلام روایت می کند:

فرستاده ای از سوی عمر بن سعد پیش ما آمد و جایی ایستاد که صدا برسد. گفت: تا فردا مهلت تان می دهیم. اگر تسلیم شدید، شما را نزد امیرمان، عبیداللّه می بریم و اگر نپذیرفتید، شما را رها نخواهیم کرد.(1)

ص:95

به گفته ی طبری هنگامی که عمر بن سعد به قصد جنگ با سیدالشهداء علیه السلام بیرون آمد عبداللّه بن زهیر اسدی، سرگروه شهریان کوفه و عبدالرحمن بن أبی سبره رییس مذحج و اسدیان کوفه به شمار می آمد. قیس بن اشعث نیز مسؤول گروه ربیعه و کنده و حرّ بن یزید ریاحی امیر تمیم و همدان بود.

امام حسین علیه السلام سوار بر اسب در پیشگاه آن قوم عهد شکن ایستاد و آنان را نصیحت کرد. با این حال، جز شمار اندکی، کس دیگری از این سخنان پند نگرفت. از جمله کسانی که توبه کردند و به سپاه امام حسین علیه السلام پیوستند، حرّ بن یزید ریاحی بود. وی نزد ابن سعد آمد و گفت:

خدایت قرین صلاح بدارد! آیا با حسین می جنگی؟

عمر سعد گفت:

آری، می جنگم؛ جنگی که دست ها بریزد و سرها بیفتد.

حر گفت:

آیا به یکی از سه پیشنهادی که به شما گفت، رضایت نمی دهید؟

ابن سعد پاسخ داد:

به خدا سوگند! اگر کار با من بود، رضایت می دادم، ولی امیر تو، این را نمی پذیرد.

پس از این گفت و گوها، حرّ به قساوت و کینه ی ابن زیاد و کوفیان نسبت به اهل بیت علیهم السلام یقین حاصل کرد. از این رو، به لشکر امام علیه السلام پیوست و در کنار حضرت به شهادت رسید.(1)

در همان آغاز صبح و پس از آن که سخنرانی ها و مقدّمات کار انجام شد، ابن سعد به غلامش که پرچم را در دست داشت، دستور داد پیشروی کند. سپس تیری در کمان گذارد و به سوی سپاهیان امام حسین علیه السلام پرتاب کرد و گفت:

ص:96

شاهد باشید و نزد عبیداللّه بن زیاد گواهی دهید که من نخستین کسی بودم که جنگ را آغاز کرد.(1)

از جمله کارهای ابن سعد در این روز، صدور دستور سنگ باران کردن عابس بن ابی شبیب بود که شرح آن در بخش های دیگر این گفتار آمده است.(2)

هم چنین وی دستور کشتن سیدالشهداء علیه السلام را صادر کرد. هنگامی که کوفیان، امام حسین علیه السلام را مجروح کردند و آن جناب را از اسب به زمین انداختند، عمر بن سعد با اسب خویش بر بالای سر حضرت ایستاد و به یاران خود فرمان داد:

فرود آیید و کار را تمام کنید و سر از پیکرش جدا سازید.(3)

فجیع ترین کار ابن سعد درکربلا، تخریب و سوزاندن خیمه گاه امام حسین علیه السلام و صدور دستور اسب تاختن بر جسد بی جان حسین بن علی علیه السلام بود. به گفته ی طبری، کوفیان نمی توانستند از همه جانب به امام حسین علیه السلام حمله کنند؛ زیرا در پشت خیمه گاه آتش بر پا کرده بودند و خیمه گاه را از دو طرف به هم چسبانده بودند. پس لشکریان تنها از پیش رو می توانستند به امام حمله ببرند و این کار، جنگ را بر ابن سعد و سپاهیانش سخت کرده بود. از این رو، ابن سعد دستور داد تا گروهی، خیمه ها را آتش بزنند.

امام حسین علیه السلام نیز دستور داد تا به آن ها کاری نداشته باشند و فرمود:

بگذارید بسوزانند؛ چون هنگامی که آتش در آن ها بیافتد دیگر نمی توانند از آن جا به شما حمله کنند.

آنان از این کار سودی نبردند؛ زیرا هم چنان تنها از یک سو می توانستند بر لشکر امام

ص:97

علیه السلام هجوم بیاورند.(1)

بیشتر تاریخ نگاران ماجرای اسب تاختن بر بدن امام حسین علیه السلام را یادآور شده اند. آنان گفته اند پس از شهادت حضرت حسین علیه السلام، ابن سعد گفت:

چه کسی داوطلب می شود تا بر بدن حسین اسب بتازاند. ده نفر داوطلب شدند و به فرمان ابن سعد بر بدن امام اسب تاختند و جسد حضرت را با سم اسبان لگدکوب کردند.(2)

همین رفتارهای ناپسند ابن سعد سبب شد امام حسین علیه السلام هنگام فرستادن علی اکبر به میدان او را چنین نفرین کند:

ای ابن سعد! خداوند، فرزندت را بکشد و نسلت را بگسلد هم چنان که نسل مرا گسستی.(3)

ص:98

سر از پیکر نافع جدا ساخت.(1)

2 _ عقبة بن سمعان: وی غلام رباب _ دختر امرءالقیس کلبی و همسر حسین بن علی علیه السلام _ بود که در عاشورای حسینی دستگیر شد. او را نزد ابن سعد آوردند. امیر لشکر کوفه از او پرسید:

کیستی؟

پاسخ داد:

بنده ای مملوک.

و ابن سعد نیز او را رها کرد.(2)

3 _ حسن بن حسن علیه السلام (معروف به حسن مثنی): او در کنار عمویش حسین علیه السلام جنگید و سرانجام در حالی که به شدت مجروح بود، به دست کوفیان اسیر شد. اسماء بن خارجه که از بستگان او بود، وی را در میان اسیران دید و گفت:

به خدا سوگند! هرگز کسی را نیروی دست یازی به پسر خوله نباشد.

ابن سعد گفت:

حسن مثنی، پسر خواهر اسماء را به او واگذارید تا هر چه می خواهد بکند.

او نیز حسن را به سلامت به کوفه برد.(3)

4 _ امام سجاد علیه السلام : ایشان به دلیل بیماری در جنگ شرکت نکرد. پس از پایان درگیری، شمر به آن حضرت تعرض کرد که با دخالت حمید بن مسلم روبه رو شد، تا آن که ابن سعد پیش آمد و دستور داد کسی حق ورود به خیمه ی زنان و علی بن الحسین علیه السلام را ندارد. وی هم چنین دستور داد همه ی وسایل و غنیمت هایی را که از

ص:99

آنان گرفته اند، پس دهند. هر چند کسی غنیمت ها را پس نداد، ولی با این دستور ابن سعد و نگهبانی که برای خیمه گاه قرار داد، دیگر کسی جسارت تعرض به زنان و امام سجاد علیه السلام را پیدا نکرد.(1)

علامه مجلسی روایت می کند:

ابن سعد در این جنگ، زره قیمتی امام حسین علیه السلام را به غنیمت برد. مختار پس از کشتن عمر بن سعد، این زره را به ابوعمره (رییس پلیس خود) داد.(2)

هم چنین ابن سعد پس از پایان جنگ، بر کشته شدگان لشکر خویش نماز گذارد و آنان را دفن کرد، ولی جسد مبارک سیدالشهداء علیه السلام و یاران جانبازش را در گرمای سوزان کربلا رها کرد و در 11 محرم به همراه کاروان اسیران به کوفه بازگشت.(3)

ص:100

در کوفه ماند، ولی از نوشته های آنان هنگام برشمردن رخدادهای سال 64 ه . ق چنین برمی آید که ابن سعد در این سال در کوفه بوده و به ری نرفته است. ابن اثیر می نویسد:

در این سال [سال 64 ه . ق] پس از مرگ یزید بن معاویه، اهالی ری به رهبری فرخان رازی سر به شورش برداشتند. عامر بن مسعود، والی کوفه _ که ری زیر نظر وی بود _ محمد بن عمیر را به سوی آنان گسیل داشت.(1)

هم چنین از واقعه ای که طبری درباره ی امارت عمر بن سعد بر کوفه می نویسد، چنین بر می آید که به یقین، ابن سعد در سال 64 ه . ق در کوفه بوده است. البته تاریخ درباره ی این که آیا وی در فاصله ی سال های 61 تا 64 ه . ق به ری رفته و حکومت آن دیار را به دست گرفته است یا نه، سکوت اختیار کرده است. با این حال، بر اساس نشانه های تاریخی، این امر بسیار بعید به نظر می رسد؛ زیرا:

الف _ به دلیل کارشکنی های ابن سعد در کربلا، میان او و ابن زیاد، کدورتی پدید آمد که سرانجام ابن زیاد با فرستادن شمر و تهدید عمر بن سعد توانست او رابه فرمانبری از خود وادارد. پس همان کارها سبب شد وی پس از بازگشت به کوفه چندان پاداشی از عبیداللّه دریافت نکند.

ب _ پس از پخش شدن جریان کربلا و افشاگری های زینب کبری علیهاالسلام و کاروان اسیران، تنفر و انزجار مردم نسبت به پدیدآورندگان اصلی قتل سیدالشهداء علیه السلام دو چندان شد تا جایی که یزید برای پیش گیری از تشنج و آرام کردن افکار عمومی تصمیم گرفت ابن زیاد را توبیخ کند. با وجود این حساسیت ها بسیار بعید است که ابن زیاد به ابن سعد اجازه بدهد به ری برود و حکومت آن دیار را بر عهده بگیرد.

ص:101

شرکت عمر بن سعد در کربلا، از جایگاه اجتماعی وی نزد افکار عمومی کاست.(1) طبری روایت می کند:

هنگامی که مردم در بصره با عبیداللّه بیعت کردند، وی کسی را به کوفه فرستاد تا آنان را به بیعت با وی فراخواند، ولی مردم شهر به دلیل تنفری که از ابن زیاد برای قتل سیدالشهداء علیه السلام داشتند، فرستاده ی او را از شهر بیرون راندند و عمرو بن حریث، جانشین وی در کوفه را سنگباران کردند. آن گاه در مسجد گرد آمدند تا کسی را به عنوان حاکم شهر برگزینند و تکلیف خلیفه ی مسلمانان را مشخص کنند.

یکی از افرادی که به عنوان نامزد امارت کوفه مشخص شد، ابن سعد بود؛ زیرا مردم کنده که عمر بن سعد از خالگان آنان بود، هوادار او بودند. در این زمان، زنان قبیله ی همدان آمدند و بر حسین بن علی علیه السلام گریستند. مردان دیگر قبیله ها نیز با شمشیرهای برهنه به مسجد آمدند و دور منبر را گرفتند و گفتند:

اگر قاتل حسین بن علی علیه السلام ؛ عمر بن سعد، امیر کوفه شود، ما جنگ بر پا می کنیم.

بنابراین، نام او از فهرست امارت خط خورد و عامر بن مسعود به این مقام رسید.(2)

ص:102

رهبری سلیمان بن صرد خزاعی، به اوج خود رسید. گفته اند در دوران حرکت سلیمان به سوی نخلیه، ابن سعد شب ها در کاخ عبداللّه بن یزید؛ حاکم کوفه می خوابید تا مبادا مردم به خانه اش هجوم آورند و او را بی خبر بکشند.(1)

پس از گذشت این دوران، قیام مختار در کوفه شکل گرفت. عمر بن سعد می دانست که انگیزه ی اصلی قیام مختار چیزی جز خون خواهی از حسین بن علی علیه السلام نیست. از این رو بسیار کوشید این قیام را به گونه ای در نطفه خاموش کند، ولی هیچ یک از کوشش های وی و دیگر سران کوفه به بار ننشست و سرانجام به قتل آنان انجامید. از جمله درباره ی توطئه های وی برای سرکوبی قیام مختار ثقفی گفته اند: و ی به همراه شماری از سران کوفه نزد عبداللّه بن یزید حطمی، مسؤول نماز جمعه و امور دینی و ابراهیم بن محمد بن طلحة؛ مسؤول اجرایی و نظامی کوفه رفتند که از سوی عبداللّه بن زبیر گمارده شده بودند. آنان گفتند:

مختار ثقفی از سلیمان بن صرد خزاعی خطرناک تر است؛ زیرا سلیمان از شهر بیرون رفته است و با دشمنان شما _ شامیان _ می جنگد، ولی مختار می خواهد در شهرتان، کوفه دست به یورش بزند و شهر را از دست شما بگیرد. پس پیش از هر چیز، اعتماد او را به دست آورید و با نیرنگ، او را به زندان افکنید تا کار مردم رو به راه شود. به این ترتیب با توطئه ی اینان، مختار دستگیر و روانه ی زندان شد.(2)

ص:103

ندهد.

مختار امان نامه ای به این مضمون برای او نوشت.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

بدین وسیله از سوی مختار بن ابی عبیده ثقفی به عمر بن سعد امان داده می شود. همانا تو در امان خدایی و بر جان و مال و خانواده و فرزندانت. و به دلیل کارهای پیشینت تحت تعقیب قرار نخواهی گرفت، مشروط به این که حرف شنو و پیرو ما باشی و متعهد گردی که با خانواده ات از شهر بیرون نروی. پس هر کس از نیروهای ما اعم از پلیس ها و شیعیان آل محمد صلی الله علیه و آله و عموم مردم به تو برخورد کند، جز خوبی، حق کم ترین اعتراض و برخورد تندی را با تو نخواهند داشت. شاهدان این امان نامه عبارتند از: سائب بن مالک، احمر بن شمیط، عبداللّه بن شداد، عبداللّه بن کامل.

و مختار شخصا تضمین می کند که به این پیمان وفادار باشد مگر آن که کاری از او سر بزند و حدثی از او پیش آید. شاهد می گیرم خداوند را بر این سوگند؛ که خداوند برای این گواهی بس است. والسلام .(1)

درباره ی امان دادن مختار به ابن سعد چند نظر وجود دارد. برخی هم چون دینوری داستان امان نامه را از اساس نمی پذیرند. وی می نویسد:

به مختار خبر رسید که محمد بن اشعث و شبث بن ربعی و عمر بن سعد به همراه شمار دیگری از سران کوفه به سوی بصره گریخته اند. مختار «اباالقلوص شبامی» را با سپاهی برای دستگیری آنان گسیل داشت. هنگامی که سربازان به فراریان رسیدند، با آنان درگیر شدند و توانستند عمر بن سعد را دستگیر کنند. مختار نیز دستور داد گردن ابن سعد را بزنند.(2)

البته روایت دینوری با نقل مشهور تاریخ نگاران سنی و شیعه تفاوت دارد و نشانه های موجود بر وجود امان نامه دلالت دارد.

ص:104

گروهی دیگر در توجیه این رفتار مختار با ابن سعد نوشته اند: میان عمر بن سعد و مختار گونه ای خویشاوندی بود؛ زیرا خواهر مختار، همسر عمر بود و خواهر ابن سعد نیز به همسری مختار درآمده بود؛ یعنی به گفته ی ابن اعثم حفص پسر عمر، فرزند خواهر مختار به شمار می آمد.(1)

نگارنده ی کتاب «نهضت مختار ثقفی» در ردّ این توجیه می نویسد:

همه ی منابع تاریخ امویان و سنیان تصریح دارند که صفیه [خواهر مختار] همسر عبداللّه بن عمر بوده است. از سوی دیگر، همه ی تاریخ نگاران در شرح حال مختار از همسران مشخص او یاد کرده اند و هیچ کدام نگفته اند که مختار، دختری از سعد بن وقاص را به همسری گرفته بود.(2)

برخی دیگر نیز مدّعی شده اند که مختار به دلیل جلالت قدر عبداللّه بن جعده که از اصحاب حضرت علی علیه السلام بود، به عمر بن سعد امان داده است. نگارنده ی کتاب «ماهیت قیام مختار» در توجیه این امان نامه می نویسد:

مختار بنا به مصالحی که در آن زمان برای پیش گیری از توطئه ی دشمنان لازم بود، خواهش ابی جعده را پذیرفت.(3)

امام باقر علیه السلام در توجیه این امان نامه می فرماید:

هر چند مختار به ابن سعد امان نامه داد، ولی آن را به شرطی وابسته کرد که تحقق آن محال بود. وی نوشت: «مگر این که حدثی از تو حاصل شود. در این صورت امان نامه نقض می شود.» مراد مختار از «حدث» هنگامی بود که برای قضای حاجت به بیت الخلا برود و از او حدثی صادر گردد. بنابراین، به او در ظاهر امان نامه داد، ولی در حقیقت، امان نامه ای در کار نبود.(4)

ابن اعثم نیز در پاسخ ابو عمرة _ رییس پلیس مختار _ به اعتراض عمر بن سعد نسبت

ص:105

به دستگیری وی و استشهاد عمر سعد به امان نامه می نویسد:

ای أباحفص! درست می گویی. مختار به تو امان داده است. من، خود نیز در آن جا حاضر بودم، ولی در آن امان نامه چنین آمده است: «إلا ان یحدث حدثا؛ یعنی مگر این که از تو حدثی سر بزند.» مقصود مختار این بوده است که تو به بیت الخلا بروی و از تو حدثی سر بزند. به جانم سوگند! تو در این مدت، بارها این کار را کرده ای.(1)

به هر حال، ابن سعد پس از دریافت امان نامه، هماره به دربار مختار می رفت و در کنار وی و بر روی کرسی او می نشست. گاهی نیز فرزندش را نزد او می فرستاد تا به او بفهماند که همیشه با اوست و قصد گریز یا توطئه را ندارد.

هنگامی که خبر این رفت و آمدها و امان داشتن ابن سعد به مدینه رسید، محمد بن حنفیه بسیار ناراحت شد. وی به یکی از کوفیان به نام یزید بن شرحبیل که در مدینه به سر می برد، گفت:

بسیار خنده آور و مسخره است که مختار، خود را شیعه ی ما و خون خواه شهیدان ما می داند، ولی با قاتل مان رفت و آمد دارد، آنان را در کنار خود جای می دهد و با آنان به راحتی سخن می گوید و امان می دهد.

چون گزارش سخنان محمد بن حنفیه به مختار رسید، تصمیم گرفت عمر بن سعد را بکشد. مختار در جلسه ای که در کاخ خودش تشکیل شده بود، گفت:

فردا، مردی را خواهم کشت که پاهای بزرگی دارد و چشمانش به گودی رفته و ابروانش بر روی چشم هایش ریخته است و مؤمنان و فرشتگان آسمان از قتل او شادمان خواهند شد.

عمر بن هیثم (یا هیثم بن اسود نخعی) که در جلسه حاضر بود، با شنیدن سخنان مختار دریافت که مراد او از این سخن، عمر بن سعد است. از این رو، به خانه رفت و به دلیل دوستی دیرینه ی که با ابن سعد داشت، پسرش عریان را فرستاد تابه او خبر دهد

ص:106

که امیر، قصد جان او کرده است. پس باید در اندیشه ی نجات جان خویش باشد.

عمر با شنیدن این خبر _ با توجه به امان نامه ای که داشت _ بسیار بهت زده شد و خواست بگریزد. او به یکی از دوستانش به نام مالک از طایفه ی بنی تمیم، 400 دینار داد تا او را شبانگاه از شهر بیرون برد. عمر سعد در میانه ی راه، دلیل بیرون رفتن خود را از شهر برای مالک بازگفت. او نیز با توصیف فراوان از ابن سعد و به یاد آوردن این که فرار سودی ندارد، چون خانه و فرزندانش در اختیار مختار است، او را از فرار بازداشت و به کوفه بازگرداند.

بنابر روایت دیگری، در میانه ی راه ابن سعد را خواب ربود و شتر به جای آن که راه بصره را بپیماید، سوی کوفه بازگشت و در برابر منزل وی زانو زد. طبری نیز روایت می کند که: چون غلام ابن سعد از هدف مولایش آگاه شد، او را از این تصمیم بازداشت و گفت: اگر فرار کنی، بهانه ای به دست مختار داده ای تا تو را بکشد.

روز دیگر، مختار به ابو عمره؛ رییس پلیس خویش دستور داد تا عمر بن سعد؛ قاتل سیدالشهداء علیه السلام را دستگیر کند و به سزای اعمالش برساند. او نیز چنین کرد و سر آن ملعون را نزد مختار آورد. حفص که در مجلس مختار بود، با دیدن سر پدر گفت:

اناللّه و انا الیه راجعون. پس از او دیگر زندگی ارزشی ندارد.

مختار بی درنگ دستور داد او را نیز گردن زدند و سپس گفت:

عمر بن سعد به جای حسین علیه السلام و حفص به جای علی بن الحسین علیه السلام، در حالی که این دو هرگز با هم برابر نیستند.

آن گاه سر حفص و پدرش را به وسیله ی «مسافر بن سعید» و «خبیان بن عماره» به مدینه فرستاد. هنگامی که سر در برابر ابن حنفیه قرار گرفت، بسیار شادمان شد و سجده ی شکر به جای آورد و فرمود:

خداوندا! کار این روز مختار را در نامه ی اعمالش ثبت کن و او را از سوی خاندان پیامبرت، محمد صلی الله علیه و آله بهترین پاداش عنایت فرما. به خداوند سوگند! پس از این خدمت مختار، دیگر

ص:107

جای عتابی برای او نیست.(1)

تاریخ نگاران، با اختلاف، سال مرگ عمر بن سعد را سال های 65،(2) 66،(3) 67،(4) ه . ق برشمرده اند.

ص:108

ص:109

شین و سکون میم _ بر وزن فِعْل _ و به فتح شین و کسر میم _ بر وزن فَعِل _ به معنی جدیت و شتاب در انجام کار.(1)

پدر او که به دلیل سینه ی متورم و زره مانندش به «ذی الجوشن» ملقب شده بود(2)، از شامیان(3) ساکن کوفه بود.(4) او محضر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله را درک کرده بود و از اصحاب آن جناب به شمار می رفت. ابن کنیز در «البدایة و النهایة» درباره ی وی می نویسد:

ذی الجوشن از جمله صحابی بزرگوار و جلیل القدر حضرت محمد صلی الله علیه و آله بود.(5)

هر چند طبع روان و اشعار نیکوی(6) ذی الجوشن سبب شده است نام وی در ردیف سخن پردازان زمانه اش قرار گیرد، ولی آگاهی بیشتری از او در تاریخ ثبت نشده است.

ص:110

انحراف خوارج، کار مؤمنان به اختلاف و دو دستگی انجامید، شمر دریافت که از قِبَل حکومت علی علیه السلام چیزی به دست نمی آورد. از این رو، به گروه خوارج گرایش پیدا کرد، ولی به این گروه هیچ گونه دل بستگی نشان نمی داد. بنابراین، با حفظ جایگاه خود در میان خوارج، به دربار معاویه راه پیدا کرد و در شمار خدمت گزاران بنی امیه درآمد. در واقع، او هر دو سوی جریان را حفظ می کرد تا هر گاه جایگاه یکی از آنان مستحکم تر شد، به آن سو بگراید و برای خویش از تنور داغ حوادث، نانی ذخیره کند.

شمر پس از شهادت علی علیه السلام و بیعت مسلمانان با حسن بن علی علیه السلام کار امام حسن علیه السلام را پر رونق دید. بنابراین، از دربار معاویه کناره جست و در رکاب امام حسن مجتبی علیه السلام قرار گرفت. البته وی در همان حال نیز از موقعیت ها غافل نبود و با دست یازیدن به نیرنگ های گوناگون در سپاه امام وقت، کار خلافت معاویه را آسان می کرد.

با تقویت شدن ولایت معاویه، از بنی هاشم دوری می جوید و با جدیت درراه رشد و تعالی حکومت بنی امیه گام بر می دارد تا شاید از رهگذر این فرصت ها، سودی نیز عاید او گردد. این حلقه به گوشی در زمان یزید بن معاویه به اوج خویش می رسد، به گونه ای که همان کسی که در کنار علی علیه السلام بوده است، زمانی در برابر فرزند علی علیه السلام و نواده ی رسول اکرم صلی الله علیه و آله قرار می گیرد و از عاملان اصلی به شهادت رساندن حسین بن علی علیه السلام می گردد.

با این حال، این ویژگی از شجاعت و جنگ جویی شمر نمی کاهد و در تاریخ زندگانی او، نشانه هایی از مبارزه های بی باکانه ی وی به چشم می خورد. این پیشینه به گونه ای است که در جنگ با سیدالشهداء علیه السلام، امیری یک لشکر چهار هزار نفری به او سپرده می شود. هم چنین ابن زیاد بر آن بود تا در صورت سر باز زدن عمر بن سعد از جنگیدن با امام حسین علیه السلام، شمر را به فرماندهی کل لشکر برگزیند.

ص:111

در این نوشتار بر آنیم تا با مروری هر چند گذرا بر زندگانی شمر بن ذی الجوشن، این شخصیت منفور تاریخ صدر اسلام را بهتر بشناسیم.

ص:112

می کردند و برخی نیز در رکاب معاویه به میدان جنگ آمده بودند. شمر بن ذی الجوشن نیز در این جنگ حاضر بود و در شمار شیعیان لشکریان علی علیه السلام شجاعت ها و دلاوری هایی را از خود نشان داد.

او در این جنگ به دلیل درگیری با «ادهم بن محرز باهلی»، به سختی مجروح شد، به گونه ای که شمشیر، استخوان پیشانی وی را شکافت. شمر نیز به عنوان انتقام، نیزه ای بر ادهم زد و او را از اسب به زیر افکند. با این حال ادهم با کمک شامیان از مرگ رهایی یافت.

پس از جنگ صفین، ادهم در محلی به نام «اُذرج» با دوستانش از دلاوری ها و شجاعت هایی سخن می گفت که در صفین انجام داده بود. وی از دوستان خود پرسید:

آیا شما شمر بن ذی الجوشن را می شناسید؟

آنان پاسخ گفتند:

آری، او را می شناسیم.

ادهم گفت:

آیا به تازگی، با او دیدار داشته و اثر ضربه ی شمشیر را بر چهره ی او دیده اید؟

«عبداللّه بن کبار نهدی» و «سعید بن حازم سلونی» در پاسخ گفتند:

آری، ما زخمی را که بر پیشانی اوست، دیده ایم.

ادهم با افتخار گفت:

به خدا سوگند! آن ضربه ی مهلک را من در نبرد صفین بر او وارد آوردم و زخم را بر صورتش نقش کردم.(1)

ص:113

پایان جنگ صفین، آغاز انحراف گروهی به ظاهر مسلمان بود که با خمودگی، نارسایی فکری و ناآگاهی در لباس تقدس و تقوا و با منطقی کودکانه، اندیشه هایی ناصواب و ایراداهایی بنی اسراییل گونه بر عقل مجسم و مظهر عدل و عدالت، علی بن ابی طالب علیه السلام وارد می کردند. این دسته از یاران امام علی علیه السلام در برابر او جبهه ای تشکیل دادند و در امر حکومت حضرت، هرج و مرج بر پا کردند.

هسته های نخسیتن این گروه منحرف که به «خوارج نهروان» و «مارقین» معروفند، درزمان حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله چیده شد، ولی در زمان امیرالمؤمنین علی علیه السلام با شعار «لا حکم الا للّه » به مرحله ی ظهور رسید. اعضای این گروه، اشخاصی مقدس مآب با ظاهری فریبنده، ولی کج فهم، متعصب و واپس گرا بودند که در برابر نص، اجتهاد می کردند و از ایجاد تفرقه و مخالفت با حاکمان هیچ ابایی نداشتند. اینان هم معاویه را دشمن می دانستند و هم علی علیه السلام را از صراط مستقیم بیرون می پنداشتند.

بررسی آرا و نظر این گروه و بحث درباره ی عوامل پیدایش اینان به گفتاری جداگانه نیاز دارد و از حوصله ی این نوشتار خارج است. با این حال، یادآور می شویم که اعضای این گروه را به دو دسته می توان تقسیم کرد:

الف _ افراد مقدس، کج فهم و بی فکری که انحراف علی و معاویه را باور داشتند و برای حفظ دین اسلام، از صف مسلمانان بیرون رفتند و به گروه خوارج پیوستند.

ب _ گروهی دیگر که بیشتر فرماندهان و سران خوارج را در بر می گرفت، به قصد نان و جاه از علی علیه السلام جدا شدند. اینان درد دین نداشتند؛ زیرا خود پایه گذار حکیمت شده بودند و در آن چه خود بنا کرده بودند، امیرالمؤمنین علی علیه السلام را گناه کار می دانستند. آنان چون دیدند از قِبَل علی به جایی نمی رسند و حکومت عدل وی جز محروم ماندن از بسیاری خواسته های نامشروع، چیز دیگری برای آنان به ارمغان نیاورده است، راه خویش را از وی جدا کردند. حتی بعضی از اینان هر چند در

ص:114

ظاهر با علی و معاویه مخالفت می کردند، ولی در نهان با معاویه دست دوستی داده بودند و همکاری تنگاتنگی با او داشتند.

نام بعضی از سران و افرادی که از اعضای این جنبش بودند، در مصادر تاریخی به ثبت رسیده است، ولی نگارنده در هیچ یک از این مصادر، نام شمر بن ذی الجوشن را در شمار این افراد ندیده است. تنها «شیخ یاسین» درکتاب ارزش مند «صلح الحسین علیه السلام » چنین نگاشته است:

سرکردگان خوارج در کوفه عبارت بودند: از عبداللّه بن وهب الراسبی، شیث بن ربعی، عبداللّه بن الکواء، الاشعث بن قیس و شمر بن ذی الجوشن.(1)

نویسنده ی «هدایة الکبری» در روایتی از امام حسن مجتبی علیه السلام چنین نقل می کند:

حسن بن علی علیه السلام هنگام وفات به برادرش حسین علیه السلام فرمود: «همانا پدرم علی علیه السلام پس از جنگ صفین در خطبه ای، خبر شهادت من و تو را به مردم داد. اشعث بن قیس، پدر جعدة _ قاتل امام حسن علیه السلام _ که در مجلس بود، برخاست و گفت: اخباری را می گویی که رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آن را ادعا نکرده است. این علوم را از کجا به دست آورده ای؟ پدرم پاسخ داد: ای آتش بیار معرکه! همانا پسرت، محمد ابن اشعث نیز از قاتلان حسین است. به خدا سوگند! شمر بن ذی الجوشن و شبث بن ربعی و زبیدی و عمرو بن حریث نیز از آنان هستند.(2)

آن حضرت، در این خطبه، شماری از خوارج را نام برده و شمر را نیز در ردیف آنان آورده است. شاید مقصود ایشان این بوده است که بگوید شما خوارج که ادعای دین داری دارید، کسانی هستید که فرزند دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله را خواهید کشت.

بر اساس نشانه های تاریخی، حتی اگر شمر هم در شمار خوارج باشد، در دسته ی دوم می گنجد؛ یعنی وی برای دین نمی جنگید، بلکه برای رسیدن به هدف های پنهانی خود

ص:115

و بهره برداری از شرایط و موقعیت ها با خوارج هم دست شده بود. این دسته در ظاهر عَلَم مخالفت با معاویه و علی علیه السلام را در دست گرفته بودند، ولی در نهان، رابطه ی تنگاتنگی با معاویه داشتند. در واقع، می کوشیدند طرفی را که احتمال پیروزی اش بیشتر است، راضی نگه دارند. شاهد این گفتار، خبری است که «شیخ مفید» در کتاب شریف «الاختصاص» آورده است:

معاویه، نامه ای برای امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرستاد. حضرت نیز پاسخ آن نامه را نوشت و به دست «طرماخ بن عدی طایی» به دمشق فرستاد. وی پس از آن که به شام رسید، پرسید: فرماندهان معاویه کجایند؟ به او پاسخ دادند: کدام شان را می خواهی؟ گفت: ابا الاعورا سلمی و عمرو عاص و شمر بن ذی الجوشن و هدی بن محمد بن اشعث کندی را می خواهم.(1)

در این خبر، شمر با صراحت در شمار دست اندرکاران لشکر معاویه قرار گرفته است و این خود، گواهی روشن بر روحیه ی فرصت طلبی اوست. هم او که دیروز با علی بود، امروز در کنار خوارج قرار می گیرد و در عین حال با معاویه سازش می کند.

پس از این دوران، شمر با روی آوردن به امویان، به طور آشکار در صف مخالفان خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام قرار گرفت و حرکت رو به نابودی خویش را آغاز کرد؛ حرکتی که از این زمان، آغاز شد و در کربلا به بالاترین درجه ی پستی رسید و جز تنفر و انزجار چیزی برای وی در پی نداشت.

ص:116

بیعت کند و به لشکر او درآید. هم چنین ممکن است وی از نیروهای نفوذی ستون پنجم معاویه در لشکر امام بوده است که جز کارشکنی، سودی برای امام نداشتند و تا آن جاپیش رفتند که حضرت را به صلح واداشتند.

محمد جواد مغنیه می نویسد:

بسیار از افرادی که در قتل امام سوم شیعیان، حسین بن علی علیه السلام شرکت داشتند، در زمان امام حسن مجتبی علیه السلام در رکاب او بودند و پیش از صلح حسن علیه السلام، مایه ی از هم پاشیدگی لشکر امام علیه السلام شدند. از آن جمله، شمر بن ذی الجوشن است.(1)

آری، این گروه، همان خیانت کارانی بودند که خاطر مبارک ذریه ی رسول اللّه صلی الله علیه و آله را آزردند. آنان تا آن جا پیش رفتند که سجاده را از زیر پای حضرت برکشیدند و ایشان را مجبور کردند به سازش با معاویه بن ابی سفیان تن دردهد.

یکی دیگر از کارهای شمر در این دوران، شرکت در توطئه ی قتل حُجر بن عدی است. شمر از جمله کسانی بود که علیه وی شهادت دروغ داد و مقدمات قتل این صحابی بزرگ علی علیه السلام را فراهم کرد. شرح این ماجرا در بخش های دیگر این مجموعه آمده است.

ص:117

کاخ ابن زیاد هجوم برند و کوفه را از چنگال عبیداللّه درآورند. ابن زیاد که به دلیل کمبود سرباز چاره ای جز پنهان شدن در کاخ نداشت، دستور داد درهای دارالاماره را ببندند. سپس شماری از سران و بزرگان شهر را که با مسلم بیعت کرده بودند، هم چون کثیر بن شهاب، محمد بن اشعث، قعقاع بن شود، شبث بن ربعی، حجار بن ابجر و شمر بن ذی الجوشن؛ رییس قبیله ی هوازن، به کاخ فراخواند. ابن زیاد با تهدید و تطمیع فراوان به این افراد که از هواداران بنی امیه بودند، دستور داد تا مردم را از جنگ بترسانند و آنان را از شکنجه ی دولت برحذر بدارند. این گروه که جز منافع دنیوی و مادی در پی چیز دیگری نبودند و از فرصت ها برای رسیدن به آرزوهای خود بهره می بردند، به آسانی به ذریه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و فرستاده ی او خیانت کردند و به دستور پسر زیاد گردن نهادند. آنان در کوچه ها و بام ها ندا سر دادند و افراد گروه خویش را از گرد مسلم بن عقیل رضی الله عنه پراکنده ساختند، به گونه ای که شب هنگام، مسلم بی یاور ماند و هیچ یک از مریدان و بیعت کنندگان با او نبودند.

شمر نیز که برای نزدیکی به حاکم کوفه و رسیدن به مقام حکومتی در کمین به دست آوردن فرصت بود، وقت را غنیمت شمرد و با تبلیغ و سخنرانی هایی که در سطح شهر انجام داد، بسیاری را از پیرامون پسر عم حسین علیه السلام دور کرد. به این وسیله، وی نزد حاکم شهر تقرّبی ویژه یافت.(1)

ابن زیاد، فرستاده ی امام را به شهادت رسانید و برای رویارویی با امام حسین علیه السلام و بیعت گرفتن از وی، لشکری را به فرماندهی عمر بن سعد به کربلا فرستاد.

ص:118

بارها با امام حسین علیه السلام گفت و گو کرد تا حضرت را به بیعت و تسلیم شدن وا دارد، ولی ایشان به هیچ وجه، گردن خم نکرد و تسلیم بیعت با کافری چون یزید نشد. البته آن گاه که کار را سخت دید و دانست که شامیان قصد خون ریزی دارند، به عمر بن سعد اعلام کرد تا اجازه بدهد به مدینه یا مکه بازگردد. ابن سعد، این خبر را در نامه ای به آگاهی عبیداللّه رساند. وی نوشت:

ای امیر! خداوند، آتش برافروخته میان ما و حسین را خاموش کرد و امر امت را اصلاح فرمود. اینک حسین با من پیمان بسته است یا به همان مکانی بازگردد که از آن جا آمده است ؛ یا به یکی از مناطق مرزی برود و منزل کند و یا این که نزد یزید بیاید تا او تصمیم گیری کند. و البته در این مطلب، رضایت تو و صلاح امت است.(1)

هنگامی که ابن زیاد، نامه را خواند بسیار خرسند شد و گفت:

این نامه ی خیرخواهی و دلسوزی برای مردم است. آری، سخنش را می پذیریم.

ناگاه شمر از جای برخاست و با چرب زبانی گفت:

آیا اکنون که حسین به سرزمین تو آمده و در پهلوی توست، این سخن را از او می پذیری؟ به خدا سوگند! اگر از این سرزمین به سلامت برود و دست در دست تو نگذارد، هر آینه نیرومندتر گردد و تو ناتوان تر شوی. پس این پیشنهاد را مپذیر؛ زیرا این کار نشانه ی سستی توست. از حسین بخواه

ص:119

که او و یارانش به حکم تو گردن نهند. اگر خواستی، آنان را کیفر کنی که سزاوار این کاری و اگر خواستی آنان را ببخشی باز اختیار با تو است.

ابن زیاد کمی اندیشه کرد و گفت:

آری، پیشنهاد خوبی کردی و تدبیر همان است که تو گفتی.

سپس نامه ای به این مضمون برای ابن سعد نوشت:

به حسین و یارانش بگو به حکم من تن دردهند. اگر تن دادند، آنان را زنده نزد من بیاور و اگر سر باز زدند با آنان بجنگ.

عبیداللّه نامه را به شمر داد و گفت:

این نامه را به عمر بن سعد برسان اگر فرمان برد و این کار را انجام داد، تو فرمانبردار او باش، وگرنه تو امیری لشکر را بر عهده بگیر و سر عمر را برای من بفرست.(1)

سپس ذی الجوشن پیش از بیرون رفتن از مجلس، امان نامه ای نیز برای فرزندان ام البنین(2) گرفت تا شاید بدین وسیله، آنان را از یاری حسین علیه السلام باز دارد و در امان ابن زیاد قرار دهد.(3)

شمر به همراه چهار هزار سرباز به کربلا آمد(4) و پیغام والی کوفه را به امیر لشکر کوفه و شام رسانید. ابن سعد چون از پیغام آگاه شد، برآشفت و گفت:

ای شمر! وای بر تو! خدا تو را آواره کند و زشت گرداند! به خدا سوگند! گمان می کنم تو سبب شدی عبیداللّه، پیشنهاد مرا نپذیرد و کاری را خراب کردی که امید اصلاح آن را داشتم. به خدا

ص:120

سوگند! حسین هرگز سر تسلیم فرود نمی آورد؛ زیرا جان پدرش علی در سینه ی اوست.(1)

سرانجام در جدال نیکی و پلیدی، نفس اماره بر ابن سعد چیره شد و درگیری با حسین علیه السلام را به طمع امارت ری پذیرفت. مسؤولیت شمر در این جنگ افزون بر نظارت بر حُسن اجرای فرمان ابن زیاد از سوی ابن سعد، امیری جناج چپ لشکر کوفه بود.(2)

پیش از آغاز جنگ، شمر در برابر خیمه گاه ابی عبداللّه علیه السلام آمد و فریاد زد:

فرزندان خواهر ما کجایند؟

منظور او، فرزندان ام البنین، مانند: عباس، جعفر، عبداللّه و عثمان بود که برادران امام حسین علیه السلام بودند و از طرف مادر با شمر هم قبیله ای به شمار می آمدند. این جوانمردان از خیمه ها بیرون آمدند و پاسخ دادند:

چه می خواهی؟ با ما چه کار داری؟

شمر گفت:

ای پسران خواهرم! شما در امانید. پس بیایید به ما بپیوندید.

آنان در پاسخ گفتند:

خدا، تو و امانت را لعنت کند. برای ما امان نامه آورده ای، در حالی که فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص:121

در امان نیست.(1)

شمر بن ذی الجوشن در روز پنجشنبه نهم محرم الحرام وارد کربلا شد و عمر بن سعد در روز دهم پس از شهادت امام حسین علیه السلام به کوفه بازگشت. حضور شمر در این دو روز، حوادث هولناکی را در کربلا پدید آورد به گونه ای که در طول تاریخ، کسی ندیده است فردی با امام زمان خویش چنین کند. اینک به نمونه هایی از قساوت های وی در مدت دو روز حضورش درکربلا می پردازیم:

ص:122

دوست ندارم ما آغاز کننده ی جنگ باشیم.(1)

ص:123

جوار رحمت حق به همسرش پیوست. همسر وهب، نخستین زن شهید واقعه ی عاشورا بود.(1)

ص:124

شمر، نافع را در حالی که از محاسنش خون می چکید، نزد عمر سعد آورد و گفت:

خدا، تو را اصلاح کند، او را بکش!

عمر گفت:

تو او را آورده ای. اگر می خواهی خودت او را بکش.

نافع گفت:

ای شمر! به خدا سوگند! اگر مسلمان بودی، بر تو دشوار بود که خدا را با خون های ما دیدار کنی. خدای را شکر که آرزوهای ما را به دست شقی ترین انسان ها برآورده کرد.

شمر، او را کشت و جنازه اش را برای امام حسین علیه السلام فرستاد.(1)

ص:125

کنید و با اهل بیت من کاری نداشته باشید.

همین سخن سبب شد شمر و یارانش که میان امام و خیمه گاه حایل شده بودند، بازگردند.(1)

ص:126

حضرت بوده است.(1) البته آن چه میان عوام مردم مشهور است و برخی تاریخ نگاران نیز بدان تصریح کرده اند، شمر بن ذی الجوشن است،(2) ولی قول بیشتر تاریخ نگاران _ و نظر درست میان همه ی گفته ها _ سنان بن انس نخعی است.(3)

سید بن طاووس، جریان شهادت حضرت امام حسین علیه السلام را این گونه شرح داده است:

هنگامی که همه ی اصحاب امام حسین علیه السلام به شهادت رسیدند، حضرت بدون یار و یاور ماند. لشکر کوفه، امام را محاصره کرد و بر وی یورش برد. به گونه ای حضرت را مجروح کردند که اندامش سست شد و قوت کارزار را از دست داد. صالح بن وهب مزنی، فرصت را غنیمت شمرد و با قوت تمام، نیزه اش را بر پهلوی امام فرو برد و حضرت را از اسب بر زمین افکند.

شمر فریاد برآورد: منتظر چه هستید؟ چرا ایستاده اید؟ کار حسین را تمام کنید! همگی بر او حمله بردند و هر کس با هر وسیله ی ممکن بدن مبارکش را مجروح کرد. سنان بن انس، نیزه ای بر گلویش زد و سپس آن را بر سینه ی مبارکش فرو برد. در این هنگام، تاب حضرت تمام شد و بر زمین افتاد.

عمر بن سعد، فرمان قتل را صادر کرد. خولی بن یزید خواست بر این امر پیشی بگیرد، ولی چون به بالین حضرت رسید، بر خود لرزید و بازگشت. سنان خود آمد و سر مبارکش را از تن جدا کرد و وی را به شهادت رسانید.(4)

طبری می نویسد:

لشکریان به سوی امام حسین علیه السلام حمله می کردند تا او را بکشند، ولی سنان همه را پراکند و

ص:127

بارها بر آنان شورید تا این که اطراف حسین علیه السلام خلوت شد. آن گاه خود بر سینه ی او نشست و سرش را جدا کرد.(1)

شیخ مفید در مقابل این قول می نویسد:

چون خولی به خود لرزید، شمر به او عتاب کرد و خود به بالین سیدالشهدا علیه السلام رفت و وی را به شهادت رسانید.(2)

ابن شهرآشوب نیز هر دو را قاتل می داند و می گوید:

عمر بن سعد و خولی، حضرت را کشتند و سنان و شمر، سرش را از بدن جدا کردند.(3)

امام صادق علیه السلام نیز در روایتی فرموده است:

شمر بن ذی الجوشن قاتل امام حسین علیه السلام است.(4)

آن چه مسلم است همه ی این افراد در قتل امام علیه السلام شریک هستند و شاید دلیل اختلاف در انتساب قتل امام نیز همین مسأله باشد، نه این که در قتل بالمباشره اختلاف داشته باشند.

ص:128

است که قلم از توصیف آن خجل می شود و اشک ها بر دیدگان روان می گردد.

در این بخش از نوشتار، نمونه های از فجایعی را می آوریم که پس از شهادت خامس آل عبا، حسین بن علی علیه السلام به دست شمر رخ داده است.

ص:129

رفت که جوانی بیمار و ناتوان بود. او می خواست آن حضرت را بکشد. من پیش رفتم و مانع او شدم و گفتم: سبحان اللّه ! شرم نمی کنی! آیا جوانان بیمار را نیز در بستر بیماری می کشی؟

به هر صورتی که می توانستم جلوی او را گرفتم و وی را از قتل سجاد باز داشتم. با این حال، مراقب وی بودم و هر گاه می خواست کسی را بکشد، مانع می شدم. در این میان، عمر بن سعد فرمان داد که کسی حق تعرض به زنان و این جوان بیمار را ندارد و باید اموال و غنایم را به اسیران باز پس دهید. هر چند کسی اموال را پس نداد، ولی از آن پس شمر و دیگران متعرض علی بن الحسین علیه السلام نشدند.(1)

ص:130

کردند و سرها را یک روز پیش از آن که اسیران به کوفه بیایند، نزد عبیداللّه بردند.(1)

ص:131

قیام مردم، مجبور شد شمر و همراهانش را توبیخ کند.(1) پس از آن شمر به کوفه آمد، ولی دیگر هیچ ارج و قربی نزد کوفیان نداشت. تاریخ نیز پس از این واقعه تا هنگام قیام مختار، نامی از او به میان نیاورده است.

ص:132

مختار، شماری از سربازان خود را به امیری غلامش، زربی(1) به تعقیب آنان فرستاد. در مصاف دو گروه، زربی با حیله و نیرنگ شمر کشته شد و شمر شبانه از معرکه گریخت. شمر و یارانش در روستایی به نام «ساتیدها»،(2) مدتی کوتاه به استراحت پرداختند. سپس حرکت کردند و در دهکده ای به نام «کلتانیه»(3) از روستاهای خوزستان اقامت گزیدند. این دهکده میان شهر «شوش» و «صیمره» و بر کرانه ی رود و در کنار تپه ای قرار گرفته بود.

در کلتانیه، شمر به مصعب بن زبیر که از سوی عبداللّه بن زبیر در آن جا حکومت می کرد، نامه ای نوشت و از او درخواست کمک و پناهندگی کرد. شمر با کتک زدن(4) یکی از اهالی آن جا، وی را مجبور کرد تا نامه را به بصره برساند. نامه رسان که از زورگویی شمر ناراحت شده بود، نامه را به ابو عمره؛ رییس پلیس مختار رساند. ابوعمره راه کوفه و بصره مستقر گشته و مراقب افرادی بود که قصدفرار به بصره را داشتند.

هنگامی که ابوعمره، عنوان نامه را خواند، گروهی را برای دستگیری شمر و یارانش به محل اقامت آنان فرستاد. این گروه، مسافت سه فرسخی پاسگاه تا روستا را با شتاب پیمودند و در تاریکی شب به منزل گاه آنان رسیدند.

ص:133

ص:134

شیر دلیری را بیدار کردید که عبوس است و پشت را می لرزاند. هیچ روزی دیده نشده است که از برابر دشمن بگریزد جز این که جنگاور یا کشتارگر بوده باشد. به سختی ایشان را فرو می کوبد و از خون سیراب می کند.(1)

درباره ی قتل شمر، نقل دیگری نیز وجود دارد. گفته اند: ابوعمرة، شمر را دستگیر کرد و نزد مختار آورد. مختار نیز سر او را از بدن جدا کرد و بدنش را درون دیگی پر از روغن جوشان انداخت. یاران مختار سرش را لگدکوب کردند و نزد محمد بن حنفیه فرستادند تا تسکینی بر دل زخم دار اهل بیت علیهم السلام باشد.(2)

ص:135

ص:136

ابوالفرج اصفهانی در «الاغانی» هنگام نقل روایتی، درباره ی شریح می نویسد:

برخی راویان اختلاف دارند که این راوی، شریح بن حارث است یا شریح بن هانی.

سپس از «مجالد» نقل می کند که عمر بن خطاب، نامه ای برای شریح بن حارث نوشته است که: «من عبداللّه عمر امیرالمؤمنین الی شریح بن هانی». ظاهر عبارت تصریح دارد که وی، نامه را برای شریح بن هانی نوشته است، ولی اشعبی، این سخن را نمی پذیرد و دلیل آن را شباهت نام و جایگاه اجتماعی آن دو می داند. نام یکی، شریح بن حارث و دیگری، شریح بن هانی حارثی است که هر دو از بزرگان روزگار بوده و تنها از نظر شغلی، با هم تفاوت داشته اند. او با توجه به متن نامه می گوید که معلوم می گردد مخاطب عمر بن الخطاب، شریح بن حارث است نه شخص دیگر. در نقل مطلب و نامه، اشتباهی رخ داده است.(1)

نام هایی که برای شریح آورده شد، به همین جا پایان نمی یابد، بلکه سیره نویسان، نام های دیگری نیز برای شریح قایل اند.(2) با وجود گوناگون ثبت شدن نام شریح، همه ی تاریخ نگاران و شرح حال نویسان در کنیه ی شریح اتفاق نظر دارند و همگی، کنیه ی او را «ابا امیه» دانسته اند(3)

شریح را به مناسبت شغل و محل زندگی اش، «شریح القاضی»(4) و «شریح الکوفی»(5)

ص:137

نیز می گویند. این در حالی است که شریح در اصل، عرب و کوفی نیست، بلکه از نژاد فارس است که در یمن زندگی می کرد.(1)

شریح با قبیله ی «بنی رائش» و هم چنین با قبیله ی «کنده» هم پیمان شده بود. به همین دلیل او را «حلیف بنی رائش»(2) و «حلیف الکنده»(3) گفته اند. همین امر سبب شده است که وی را به اشتباه از قبیله ی «بنی رائش» کوفه بدانند(4) و ابن عبد ربه شریح را از بطون قبیله ی «کنده» نامیده و در کتاب «عقد الفرید» می نویسد:

رائش بن حارث بن معاویه بن کنده که شریح بن حارث قاضی از جمله ی همین گروه است.(5)

اگر گزارش هایی را که درباره ی طول عمر (108 سال) و هنگام وفات او (سال 78 ه . ق) وجود دارد، در نظر بگریم، می توان گفت او 17 سال پیش از بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و 23 سال پس از «عام الفیل» متولد شده است. لذا وی زمان جاهلیت عرب را درک کرده بود و شخصیت وی در همان دوران شکل گرفته است.

سیره نگاران و تاریخ نویسان بدون اختلاف، شریح را از تابعین(6) بلکه از بزرگان تابعین برمی شمارند،(7) ولی در صحابی بودن او تردید دارند.(8) «ابن سکین» از شریح، روایتی را

ص:138

نقل می کند که نشانه ی صحابی بودن شریح است،(1) ولی بیشتر سیره نویسان این روایت را نمی پذیرند و به صحابی نبودن وی قایل اند.(2)

از برخی منابع برمی آید که شریح قاضی در امر قضاوت «اعلم الناس بالقضاوة» (داناترین مردم به علم قضاوت) بوده است. هم چنین روزی امیرالمؤمنین علی علیه السلام همه ی قضات خود را می آزماید و تنها شریح می تواند به پرسش های ایشان پاسخ دهد. آن گاه ایشان درباره ی علم قضاوت شریح می فرماید:

ای شریح! تو داناترینِ عرب در علم قضاوت هستی.

شریح، علم قضاوت را به پسر خود نیز آموخت و پسر شریح از خود شریح در علم قضاوت، داناتر شد.(3)

در تاریخ، شریح بن حارث القاضی یکی از نادرترین کسانی است که با علم و ذکاوت خود توانسته است توجه حکمرانان و خلفای گوناگونی را به خود جلب کند و مدت 60 سال بر کرسی قضا تکیه زند. او از زمان عمر بن خطاب به امر قضاوت پرداخت و تا زمان حجاج به این کار ادامه داد. البته وی به مدت 3 سال در زمان ابن زبیر و 1 سال در زمان حجاج از کار قضاوت استعفا داد.

ص:139

می پرداخت. او که با حقوق بالای قضاوت در تجارت نیز وارد شده بود، کم کم به یک انسان زر اندوز تمام عیار بدل گردید.

شریح در زمان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام خانه ای به مبلغ 80 درهم معامله کرد. هنگامی که این خبر به گوش آن حضرت رسید، نامه ای برای شریح نوشت و وی را مورد توبیخ قرار داد.(1)

در تاریخ از شریح به عنوان «خیف الروح» (بی اراده) یاد می شود؛ زیرا اگر مورد تهدید قرار می گرفت، از همه ی شرافت های انسانی چشم می پوشید. در ماجرای شهادت نامه خواهی زیاد بن ابیه علیه حجر، شریح در شمار آن 70 نفری است که بر ضد حجر شهادت می دهد. هم چنین زمانی که هانی بن عروة، به واسطه ی شریح برای قبیله ی خود پیغام می فرستد، او نه تنها پیغام را نمی رساند، بلکه با دروغ گفتن، به هانی خیانت می کند. شریح در بیرون دارالاماره به دروغ به طرفداران هانی می گوید که حال هانی بسیار خوب است و در وضعیت مناسبی به سر می برد.(2)

درباره ی شخصیت علمی _ اخلاقی شریح چنین می خوانیم:

و کان شریح، فقیه،(3) ثقة،(4) قاضیا،(5) شاعرا،(6) تاجرا،(7) راجزا،(8) کوسجا،(9) (لا شعر فی وجهه)

ص:140

مزّاحا،(1) عائفا، ذافطنةٍ و ذکاءٍ و معرفةٍ و عقٍل و رصانةٍ(2) و لکن خفیف الروح.(3)

شریح فردی فقیه، مورد اطمینان، قاضی، شاعر، بازرگان، رجزسرا، کوسه، (کسی که صورتش کاملاً ریش ندارد)، لطیفه گو، تیز هوش، خوش حافظه، با تدبیر، خوش فهم، ولی بی اراده و ترسو بود.

او بردبارترین مرد عرب به شمار می آمد. بردباری شریح چنان بود که او را نزد عرب مثال زدنی کرده بود.(4)

در نقش انگشتری شریح اختلاف نظر وجود دارد. برخی، نقش انگشتری شریح را «الخاتم خیرٌ من الظن»(5) و برخی «شریح بن الحارث»(6) نوشته اند که به نام و نسب خود او اشاره دارد.

هر گاه از طنز گویی شریح، سخنی به میان می آورند، این ماجرا را از او نقل می کنند:

شخصی به نام عدی بن ارطاة با شتاب به دادگاه آمد و گفت: خدا خیرت دهد تو کجایی؟ شریح پاسخ داد: بین تو و دیوار. «ابن ارطاة» گفت: من مردی هستم که از شام آمده ام. شریح گفت: شام

ص:141

مکان دوری است. «ابن ارطاة» گفت: از عراق زنی گرفتم. شریح گفت: به پای هم پیر شوید و خدا به شما پسر دهد. ابن ارطاة گفت: می خواهم او را به شام ببرم. شریح گفت: شوهر بر خانواده اش حق دارد. ابن ارطاة گفت: با او شرط کردم که برایش خانه ای بخرم. شریح گفت: باید شرطت را عملی کنی و برایش بخری. ابن ارطاة گفت: حالا تو میان ما حکم کن. شریح گفت: حکم کردم. ابن ارطاة گفت: برای چه کسی حکم کردی. شریح گفت: برای پسر مادرت (یعنی خودت). ابن ارطاة گفت: به شهادت چه کسی حکم کردی؟ شریح گفت: به شهادت پسر خواهر خاله ات (یعنی خودت).(1)

هم چنین هر گاه از عدل شریح، سخنی به میان می آید، ماجرای اشعث را پیش می کشند!

روزی اشعث بن قیس به دادگاه می آید و با سلام و صلوات کنار شریح می نشیند و با صمیمیت هر چه تمام تر، سرگرم گفت و گو می شود. در این حال، مردی به دادخواهی از اشعث به دادگاه می آید و نزد شریح از اشعث شکایت می کند. شریح همین که دادخواهی مرد شاکی را می بیند، به اشعث می گوید: از کنار من برخیز و در جایی بنشین که متهمان آن جا می نشینند و اگر می خواهی از خود دفاع کن. اشعث می گوید: چه فرقی می کند؟ من همین جا از خودم دفاع می کنم، مگر نه آن که در یک اتاق هستیم و گفتار یکدیگر را می شنویم؟ شریح نمی پذیرد و با شدت از او می خواهد که به جایگاه متهمان برود. در پایان نیز بر علیه اشعث بن قیس، دوست صمیمی خود، حکم صادر می کند.(2)

ص:142

ای شعبی! بر تو باد که از زنان بنی تمیم بگیری؛ چون من آنان را خردمند یافته ام [این حرف بر اساس تجربه ی قضایی شریح بود].

پس از آن که شعبی، دلیل آن را جویا می شود، شریح دلایل خود را بیان می کند. شعبی به شریح می گوید:

حال که آنان را خردمند یافته ای، چرا خود از این قبیله، دختری را به زنی اختیار نمی کنی؟ من دختری را می شناسم که بسیار دختر خوبی است ... (و محاسن او را بر می شمارد).

برای این که شریح، دختر مورد نظر شعبی را ببیند، هر دو نزد او می روند و با اظهار تشنگی، از او آب می طلبند. هنگامی که دختر می خواهد از درون خانه، برای آنان آب بیاورد، شعبی به او می گوید:

شیر بیاور؛ زیرا این مرد همراه من غریب است.

پس از آشنایی مختصر، شریح از زینب بنت حُدیر التمیمیة خواستگاری می کند. هنگامی که عموی زینب می بیند شریح از عرب نیست و از کشور دیگری به حجاز آمده است، از او می پرسد:

اگر با زینب ازدواج کنی، تعهد می دهی که طلاقش ندهی؟

شریح نیز می پذیرد که او را طلاق ندهد. پس از آن با او ازدواج می کند.(1)

ص:143

اکرم صلی الله علیه و آله در شهر مدینه مسلمان شد. او می گوید:

هنگامی که شریح به مدینه آمد، از دین اسلام آگاهی چندانی نداشت. پس از چندی به محضر پیامبر شرف یاب شد. عظمت پیغمبر در شریح 38 ساله تأثیر فراوانی گذاشت. شریح که شیفته ی بزرگواری همراه با معنویت پیغمبر شده بود، پس از شنیدن سخنان پیامبر درباره ی توحید و دیگر مسایل دین اسلام، از بت پرستی و شرک خود دست برداشت. وی نزد حضرت آمد و پس از گفت و گویی کوتاه عرض کرد:

یا رسول اللّه می خواهم مسلمان شوم، چه کنم؟

پیامبر، شهادتین را به او آموخت و شریح با بر زبان جاری کردن شهادتین، مسلمان شد. پس از آن که شریح به دست پیامبر مسلمان شد، به پیامبر عرض کرد:

ای رسول خدا! من در کشور یمن، اهل بیت و خانواده ای دارم که شمار آن ها کم نیست؛ آیا اجازه می دهی که بروم و آنان را بیاورم تا هم چون من به دین اسلام مشرف شوند؟

پیامبر فرمود:

برو و اهل بیت خود را به این جا بیاور تا آنان نیز به رستگاری حقیقی دست یابند.

شریح از مدینه به سوی یمن حرکت کرد تا خانواده ی خود را به مدینه بیاورد. هنگامی که شریح و خانواده اش از کشور یمن به مدینه رسیدند، اتفاق بزرگ و ضایعه ی عظیمی در مدینه برای اسلام و مسلمین پیش آمد و آن درگذشت پیامبر اسلام بود.(1)

سیره نویسان در صحابی بودن شریح اختلاف نظر دارند. ابن اثیر در اسد الغابة می نویسد:

شریح، زمان پیامبر را درک کرد [یعنی در زمان وی، اسلام آورد]. ولی با او دیدار نکرد.(2)

به هر حال مشهور سیره نویسان، شریح را صحابی پیغمبر نمی دانند و همان گونه که گفته شد، این تردید از نقل همان روایت ابن سکین _ که قبلاً اشاره شد _ از شریح از

ص:144

زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سرچشمه می گیرد.(1)

ص:145

60 سال بیشتر است. شریح در این 60 سال _ از سال 18 تا سال 78 ه . ق در دوران همه ی حکومت ها در مسند قضاوت شهر کوفه باقی مانده است، به جز 4 سال که 3 سال در فتنه ی ابن زبیر از قضاوت خودداری کرد.(1) و 1 سال هم در دوران خلافت حجاج بن یوسف ثقفی از این مسند استعفا داد. ابن خلدون، در کتابش می نویسد:

ابن زبیر، شریح را از قضاوت عزل کرد، نه این که او از قضاوت خودداری کرده باشد.(2)

خود شریح که در این زمان 90 سال سن داشته است، می گوید:

من در حکومت پسر زبیر نه مایل بودم که از چیزی خبر داشته باشم و نه خبری داشتم و در این زمان به هیچ مسلمانی ستم نکردم و هیچ پیمانی نبستم و درهم و دیناری نگرفتم.(3)

این سخن شریح نشان می دهد که شریح، موجودیت حکومت ابن زبیر را قبول نداشته و آن را به رسمیت نشناخته است. از این مطلب برمی آید که دلیل خودداری شریح نیز در همین موضوع خلاصه می شود.

هنگامی که حجاج بن یوسف ثقفی از سوی عبدالملک مروان به عنوان حاکم شهر کوفه برگزیده شد، شریح به بهانه ی کهولت سن از قضاوت شهر کوفه استعفا داد که حجاج سفّاک نیز آن را پذیرفت.(4)

در حقیقت، استعفای شریح به دلیل ترس از حجاج بود، ولی کهولت سن دست آویز خوبی برای شریح شد. هنگامی که حجاج به کوفه آمد و سخنرانی معروفی را در مسجد کوفه ایراد کرد، که همه ی کوفیان به وحشت افتادند. شریح هم از ترس این که مبادا کاری کند که به خشم حجاج بیانجامد، صلاح دید از این منصب استعفا دهد.

ص:146

شریح در سال 77 ه . ق با سنی افزون بر صد سال استعفا داده است. ابن نمیر درباره ی ناتوانی شریح از قضاوت در پایان عمر می گوید:

در اواخر عمر شریح، هر گاه مسأله ای برایش پیش می آمد، برای به دست آوردن پاسخ آن با «عبیدة السلمانی» نامه نگاری می کرد.(1)

باید دانست این ناتوانی به دلیل ناآگاهی شریح نبود، بلکه در کهن سالی او ریشه داشته است.

ص:147

آن قاضی باید قاضی عراق باشد نه کس دیگر [در حالی که این قضیه در مدینه اتفاق افتاده بود]. عمر می پرسد: قاضی عراق کیست؟ مرد پاسخ می دهد: شریح، قاضی شهر کوفه. عمر نیز می پذیرد. شریح میان خلیفه ی مسلمانان و مرد بادیه نشین به قضاوت می نشیند و حکم را به سود آن مرد صادر می کند و می گوید: ای خلیفه! تو معامله را انجام داده ای و شرایط فسخ را نداشته ای. پس اسب را بگیر، همان گونه که پول را پرداختی. عمر نیز به ناچار می پذیرد.(1)

عمر هنگام برگزیدن شریح به قضاوت، بخش نامه ی قضایی ویژه ای برای او صادر کرد که هم اکنون مورد استفاده ی قوه ی قضاییه ی اهل تسنن قرار می گیرد. عمر برای شریح چنین نوشت:

ای شریح! در امر قضایی خود نخست به کتاب خدا نگاه کن و از کسی مپرس که از نظرش پیروی کنی. اگر در قرآن، آن مسأله را نیافتی، در سنت و سیره ی نبی اکرم صلی الله علیه و آله نظری بیافکن. اگر در سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آن را نیافتی، به رأی خود اجتهاد کن و حکم بده.(2)

شریح در امور قضایی خود به این بخش نامه ی حکومتی که از سوی شخص خلیفه صادر شده بود توجه داشت و بدان عمل می کرد. وی این بخش نامه را تا زمان مرگ عمر اجرا می کرد. هنگامی که عثمان، شریح را در منصب خود ابقا کرد، بخش نامه ای دیگر برای شریح فرستاد. شریح نیز تا زمان مرگ عثمان به این بخش نامه عمل می کرد. هم چنین در زمان خلافت حضرت علی علیه السلام بر اساس نظر امیرالمؤمنین علی علیه السلام به امر قضاوت می پرداخت. از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

هنگامی که علی علیه السلام، شریح را به قضاوت کوفه، گماشت، با او شرط کرد که هیچ واقعه ی قضایی و هیچ حکمی را پیش از بازدید ایشان به اجرا درنیاورد.(3)

ص:148

درباره ی شریح نوشته اند: هر گاه شریح از خانه بیرون می آمد تا برای قضاوت میان دو نفر به دادگاه برود، این جمله را زمزمه می کرد:

همانا ستم کار نتیجه ی خلاف خود را خواهد گرفت.

هم چنین هنگامی که بر اریکه ی قضا می نشست، این آیه را تلاوت می کرد:

(یا داوود انا جعلناک خلیفه فی الارض فاحکم بین الناس بالحق و لا تتبع الهوی).(1)

ای داوود! ما تو را در روی زمین مقام خلافت دادیم تا میان خلق خدابه حق، حکم کنی و هرگز از هوای نفس پیروی نکنی.

وی در آغاز قضاوت می گفت:

ستم کار، کیفر را انتظار می کشد و مظلوم نیز منتظر پیروزی است.(2)

ص:149

تاریخ نگاران هنگام نام بردن از فقیهانی که فقه شان با حضرت متفاوت بوده است، از شریح بن حارث قاضی نیز نام می برند.(1) به همین دلیل، امیرالمؤمنین علی علیه السلام هنگام ابقای شریح، شرط بازدید احکام او را می آورد که حدیث آن پیش تر بیان شد. گفته اند:

روزی امیرالمؤمنین علی علیه السلام برای این که یقین یابد در حکومتش، قاضیان سرزمین اسلامی از دانش قضاوت و مسایل و احکام آن آگاهی کامل دارند، به مردم می فرماید:ای مردم! فقیهان و قاضیان خود را بیاورید تا من از آنان پرسش کنم و آنان پاسخ دهند.

همه ی قاضیان گرد آمدند و علی علیه السلام از آغاز صبح درباره ی هر مسأله ی جزیی و کلی و فرعی و اصلی قضاوت به پرسش پرداخت.

امام علی علیه السلام به طرح مسایل مشکل و فرضی نیز اشاره کرد تا آن که آفتاب به میانه ی آسمان رسید و به زوال نزدیک شد. در این نیم روز، برخی از قاضیان، پاسخ می دادند و برخی دیگر از پاسخ آن ناتوان بودند. در این میان، شریح بن حارث روی دو زانوی خود نشسته بود و به همه ی پرسش های امام پاسخ می داد. این کار آن قدر ادامه یافت تا این که حضرت از دانش قاضیان خود، یقین یافت. آن گاه به شریح فرمود:

ای شریح برخیز! تو در میان عرب از بهترین قاضیان هستی.(2)

البته نگارنده ی «الغارات» می نویسد:

علی علیه السلام فرمود: از من بپرسید تا به شما پاسخ گویم. شریح دو زانو در برابر حضرت نشست و پرسش آغاز کرد. حضرت فرمود: تو در قضاوت از همه ی عرب برتری.(3)

ص:150

با این که شریح را «اعلم الناس بالقضاوة»(1) می گویند، ولی او نیز مانند خلیفه های پیشین در بسیاری از مسایل قضایی ناتوان می ماند و به امام رجوع می کرد.

نقل است که در زمان حکومت حضرت علی علیه السلام، زنی به دادگاه آمد و گفت: ای قاضی! من که نزد تو آمدم، برای یک دعوا آمده ام. شریح گفت: طرف مقابل دعوای تو کجاست؟ زن پاسخ داد: اکنون متوجه می شوی. ای قاضی! من زنی هستم که هم آلت رجولیت و هم اناثیت دارم (یعنی خنثی هستم). آیا من زن هستم یا مرد؟ شریح از حکم این مسأله ناتوان ماند و به حضرت رجوع کرد. حضرت فرمود: بپرس بول از کدام آلت خارج می شود. از هر کدام که بول آمد، او از همان جنس است. شریح از زن پرسید. زن پاسخ دادکه بول از هر دو به یک زمان خارج می شود و به یک زمان قطع می گردد. شریح بسیار شگفت زده شد. زن گفت: از این شگفت تر آن است که من با پسر عموی خودم ازدواج کردم و زن او هستم. شوهرم، کنیزکی دارد که من با او مجامعت کردم و از او فرزند دارم، در صورتی که خود نیز شوهر دارم. شریح که از این مسایل درمانده شده بود، دوباره به حضرت علی علیه السلام رجوع کرد. حضرت دستور دادتا شوهر زن حاضر شود. حضرت از او درباره ی گفتار زن پرسی، و او درستی گفتار همسرش را تصدیق کرد.

حضرت دستور داد تا دو زن، آن زن را به اتاق خلوتی ببرند و لباسش را درآورند. آن گاه دنده ی طرف راست و چپش را بشمارند و بیایند شهادت دهندکه این زن چند دنده دارد. آن دو زن، چنین کردند و نزد حضرت شهادت دادند که شمار دنده های طرف راست، 18 عدد و شمار دنده های طرف چپ او، 17 عدد است. حضرت فرمود: این شخص مرد است. کسی را خبر کنید تا بیاید موهایش را بچیند. هم چنین او را

ص:151

لباس مردانه بپوشانید تا به مردان بپیوندد. همسر آن زن با تعجب گفت: این زن، دختر عموی من است، چگونه به مردان بپیوندد؟ حضرت فرمود:

همانا ما وارث پدر و مادرمان آدم و حواییم، مادرمان از دنده ی چپ آدم خلق شد. پس دنده ی مرد یکی کمتر از دنده ی زن است و دنده ی این زن به تعداد دنده ی مرد است نه زن.

شریح که از این ماجرا هنوز شگفت زده بود، به کمال علم علی علیه السلام اقرار کرد.(1)

هم چنین روزی حضرت علی علیه السلام در زمان حکومت خود، زره خود را در دست یک یهودی می بیند و آن را می شناسد. حضرت به یهودی می گوید:

این زره که در دست توست، از آن من است.

یهودی پاسخ می دهد:

من نمی دانم تو چه می گویی. زره مال من و در دست من است. اگر اعتراض داری، یک قاضی مسلمان باید میان من و تو حکم کند.

یهودی با آن که می دانست مدعی، خلیفه ی مسلمانان است، ولی هم چنان بر گفته ی خود پافشاری می کرد. هر دو نزد شریح، قاضی کوفه آمدند. شریح چون دید خلیفه ی مسلمانان برای دادخواهی آمده است، از جا برخاست. حضرت علی علیه السلام فرمود:

بنشین و قضاوت کن.

هنگامی که شریح برای قضاوت آماده شد، حضرت فرمود:

من زره خود را دست این مرد یهودی دیدم و شناختم و دانستم که از آنِ من است.

شریح به یهودی گفت:

تو چه می گویی؟

او گفت:

ص:152

زره در دست من است. پس مالک آن هستم.(1)

شریح به حضرت عرض کرد:

به خدا سوگند! او راست می گوید، مگر آن که شاهدی گواهی دهد که زره از آنِ تو است.

حضرت علی علیه السلام قنبر، غلام خود را به دادگاه آورد. قنبر شهادت داد که زره از آنِ مولای او، علی علیه السلام است. شریح شاهد را به دلیل مملوک بودنش نپذیرفت. علی علیه السلام، حسن علیه السلام را به دادگاه آورد و او شهادت داد که زره از آنِ علی علیه السلام است. شریح، شهادت حسن علیه السلام را نپذیرفت و گفت که شهادت پسر به سود پدر پذیرفتنی نیست. حضرت علی علیه السلام فرمود:

از عمر بن خطاب شنیدم که می گفت: پیامبر فرمود: اِنَّ الحسن و الحسین سیّد الشباب أَهل الجنّة؛ همانا حسن و حسین، جوانان اهل بهشتند.

شریح این روایت را تصدیق کرد. حضرت فرمود:

پس چگونه شهادت یکی از دو سرور جوانان اهل بهشت پذیرفته نیست؟ به خدا سوگند! تو را از کوفه اخراج می کنم تا 40 روز در میان اهالی «بانقیا»(2) قضاوت کنی.

سپس حضرت علی علیه السلام، زره را به یهودی تسلیم کرد و به حکم قاضی گردن نهاد. یهودی گفت:

امیرالمؤمنین با من به دادگاه اسلامی آمد و حاکم علیه او حکم صادر کرد و او به آن حکم رضایت داد.

سپس یهودی تصدیق کرد که زره از آنِ حضرت است و هنگامی که زره از شتر

ص:153

حضرت افتاده بوده، آن را برداشته است. فروتنی حضرت در یهودی، اثر عجیبی گذاشت و با گفتن شهادتین، مسلمان شد. حضرت علی علیه السلام نیز پس از اسلام آوردن یهودی، آن زره و یک اسب را به همراه 900 درهم به او بخشید. یهودی که دیگر مسلمان شده بود، عطای حضرت علی علیه السلام را پذیرفت و همواره در رکاب ایشان بود تا این که در جنگ صفین به شهادت رسید.(1)

گفتیم که شریح از شغل قضاوت خود، درآمد قابل توجهی داشته است. او در زمان عمر و در آغاز قضاوت خود، افزون بر 100 درهم حقوق ماهانه که از حکومت می گرفت،(2) 10 جریب گندم نیز از بیت المال دریافت می کرد.(3) و در زمان حکومت حضرت علی علیه السلام، 500 درهم و 10 جریب گندم از بیت المال می گرفت.(4)

بدین ترتیب، شریح در شمار ثروتمندان جامعه درآمد. او هم چنین به بازرگانی می پرداخت و با درآمدهای خود خانه ای به مبلغ 80 دینار خریداری کرد! و بر این معامله، گواهانی نیز گرفت. هنگامی که علی علیه السلام به وسیله ی غلام خود، قنبر از این مسأله آگاه شد، برای بیدار شدن شریح درنامه ای به او چنین نگاشت:

به من خبر داده اند خانه ای به 80 دینار خریداری کرده و سندی برای آن نوشته و گواهانی بر آن گرفته ای؟ شریح! به زودی، کسی به سر وقت تو می آیدکه به نوشته ات نمی نگرد و از گواهت نمی پرسد تا آن که تو را از آن خانه بیرون کند و بردارد و تهی دست به گورت سپارد. پس ای شریح! مبادا این خانه را از مال دیگری خریده یا آن را از جای حرام به دست آورده باشی. در این صورت، خانه ی آخرت را از دست داده ای. اگر آن گاه که این خانه را خریدی، نزد من

ص:154

می آمدی، برای تو سندی می نوشتم که دیگر رغبت نمی کردی درهمی برای خریدن خانه بدهی...(1)

حضرت در این نامه از قدرت مندانی مانند فرعون و پادشاه ایران، روم و یمن نام می برد که اموال شان را وانهادند و تهی دست از این جهان رخت بربستند.

در اواخر عمر شریف حضرت علی علیه السلام، شریح در یک قضاوت، به اشتباه، حکم صادر کرد و آن را به اجرا گذارد. هنگامی که حضرت از ماجرا با خبر شد بر شریح خشم گرفت و فرمود:

به خدا سوگند! تو را به بانقیا تبعید خواهم کرد که دو ماه در آن جا میان یهودیان قضاوت کنی.(2)

آن گاه شریح را از قضاوت کوفه، عزل(3) و به بانقیا تبعید کرد. پیش از به پایان رسیدن زمان تبعید شریح، حضرت علی علیه السلام در سال 40 ه . ق به شهادت رسید. شریح نیز قبل از پایان یافتن زمان تبعید، به کوفه بازگشت. این مطلب را از جریان سوگند یاد کردن مختار علیه شریح می توان دریافت.

ص:155

ص:156

کرد؟ تو هم در جواب آنان بگویی: از بیم دیدار رب و فرار از قضا و قدر اسمی این کار را کرده ام. این شرمندگی چه شرمندگی بدی است ... .

پس از آن که شریح، نظر خود را درباره ی بریده شدن دست زیاد گفت، زیاد، گفته ی شریح را پذیرفت و به پزشکان گفت:

لازم نیست دستم را ببرید. من خود از این بیماری به سلامت می رهم.

البته چنین نشد و زیاد با درد فراوان که بر جانش سیطره انداخته بود، درگذشت. در این میان، مردم به ملامت شریح پرداختند که چرا زیاد را از درمان باز داشته است؛ زیرا اگر دستش را بریده بود، اینک مرگ به سراغش نمی آمد. شریح نیز در پاسخ سرزنش کنندگان با خشم می گفت:

زیاد با من مشورت کرد و خوب می دانید که مشاور امانت دار است. دوست داشتم که خداوند روزی، دست زیاد را و روز دیگر، پای او را و در روز بعد نیز دیگر اعضا و جوارحش را می برید.(1)

ص:157

زیاد به دلیل کمبود نیرو در کاخ، توان جنگیدن با قبیله ی هانی را نداشت. بنابراین، به شریح گفت:

ای شریح! برخیز و به اتاقی که هانی در آن زندانی است، برو. پس از دیدن سلامتی و زنده بودن او، نزد قبیله ی او برو که در بیرون کاخ ایستاده اند. به آنان بگو که هانی در سلامت کامل به سر می برد و هیچ مشکلی وجود ندارد که از آن نگران باشند.

شریح نمی خواست چنین کند، ولی وقتی با تهدید ابن زیاد روبه رو شد، به اتاقی رفت که هانی در آن زندانی شده بود. هنگامی که وارد اتاق شد، هانی به او گفت:

ای شریح! پیام مرا به قبیله ام برسان و بگو که از اطراف کاخ پراکنده نشوند تا ابن زیاد مرا آزاد کند. اگر چنین نشود، دیگر مرا نخواهند دید و ابن زیاد مرا خواهد کشت.

شریح که معتمد مردم بود، به تردید افتاد که پیام هانی را برساند یا این که به دستور ابن زیاد عمل کند. در این میان، ابن زیاد با تهدید دوباره از شریح خواست که به قبیله ی هانی بگوید که او زنده و تندرست است تا آنان پراکنده شوند. شریح دستور ابن زیاد را اجرا کرد و با صدای بلند فریاد زد:

شما را چه می شود؟ چرا فریاد دادخواهی سر می دهید؟ چرا می خواهید فتنه و آشوب برپا کنید؟ اگر به شما خبر رسیده است که عبیداللّه بن زیاد، بزرگ تان را دستگیر کرده، دروغ است. من به شما می گویم و از من بپذیرید که هانی بن عروه در صلح و صفا با امیر عبیداللّه به گفت و گو نشسته است و جای هیچ گونه نگرانی برای او نیست. او در کمال سلامت به سر می برد.(1)

مردم که او را قاضی و معتمد شهر می دانستند، فریب خوردند و به دلیل اطمینان از گفته های او، پراکنده شدند. اگر شریح، دین خود را به دنیا نمی فروخت و حقیقت را بازگو می کرد، مردم با سربازان اندک کاخ می جنگیدند و دارالاماره را تصرف می کردند. در این صورت با یورش اجتماع کنندگان به کاخ ممکن بود جریان

ص:158

رخدادهای تاریخ دگرگون شود.

ص:159

می کند. پس چگونه می توان پذیرفت که شریح، فتوای قتل امام را صادر کرده است، ولی مختار از آن آگاه نباشد؟

پس این جریان یکی از رخدادهایی است که میان مردم مشهور است، ولی سند تاریخی برای آن وجود ندارد. به یقین، این مورد از غلط های مشهور تاریخ به شمار می رود.

ص:160

شعارهایش، شریح را از منصب قضاوت کوفه عزل کرد و به جای او فردی به نام عبداللّه بن مالک الطائی را گماشت.(1)

آن گاه مختار را برای یافتن دلیل این که چرا حضرت علی علیه السلام، شریح را از منصبش عزل کرده است، در پی کشف حقیقت برآمد. کارگزاران مختار پس از جست و جو، به مختار گفتند که شریح در آن زمان، قضاوت نادرستی انجام داده بوده است و حضرت علی علیه السلام بر او خشم گرفته و سوگند یاد کرده است که او را از کوفه تبعید کند. مختار شریح را طلبید و از ماجرای او و امیرالمؤمنین علی علیه السلام پرسید. شریح، ماجرا را به تفصیل بیان کرد. مختار گفت:

به خدا سوگند! تا تو را دو ماه به بانقیا تبعید نکنم، مجال استراحت به تو نخواهم داد.

آن گاه دستور داد شریح را به مدت دو ماه به بانقیا تبعید کنند تا میان یهودیان به قضاوت بپردازد. مختار با این کار، سوگند امیرالمؤمنین علی علیه السلام را درباره ی شریح اجرا کرد.(2)

ص:161

ص:162

مجروح ساخت. مدتی، سربازان وی را ترک گفتند و امام با پارچه ای، فرق مبارکش را بست. سپس دوباره ایشان را در تنگنای محاصره قرار دادند. عبداللّه، پسر امام حسن مجتبی علیه السلام که کودکی بیش نبود، خود را از دست عمه اش زینب علیهاالسلام رهاند و به سوی عمویش، حسین علیه السلام آمد. زینب هر چه کوشید تا او راباز گرداند، نتوانست.

بحر بن کعب(1) _ و بنا بر قولی حرملة بن کاهل _ شمشیرش را بلند کرد تا بر امام بزند. در این حال، عبداللّه در حالی که دستش را سپر امام کرده بود تا شمشیر به او نخورد، فرمود:

ای وای بر تو ای پسر زن خبیث! آیا عموی مرا می کشی؟

شمشیر بر دست عبداللّه فرود آمد و آن را از بدن جدا کرد. حضرت، او را در بغل گرفت و فرمود:

صبر داشته باش؛ زیرا به زودی به اجداد صالحت می پیوندی.

دراین لحظه، حرملة بن کاهل اسدی، تیری به سوی او پرتاب کرد که سر عبداللّه را در آغوش عمویش، از بدن جدا ساخت.(2)

علامه مجلسی درباره ی شهادت عبداللّه چنین می نویسد:

عبداللّه بن حسن مجتبی علیه السلام در حالی که رجز می خواند، به میدان جنگ آمد و 14 تن را به هلاکت رسانید تا آن که هانی بن ثبیت حضرمی، وی را به شهادت رسانید.

وی در ادامه از قول ابوالفرج اصفهانی می نویسد:

ص:163

امام باقر علیه السلام فرمودند: حرمله قاتل عبداللّه بن حسن علیه السلام است.(1)

در زیارت «ناحیه ی مقدسه» نیز می خوانیم:

السلام علی عبداللّه بن الحسن الزکی لعن اللّه قاتله و رامیه حرملة بن کاهل اسدی.

سلام بر عبداللّه بن حسن پاک دامن! خداوند، قاتل او و پرتاب کننده ی تیربه او را که حرملة بن کاهل اسدی است لعنت کند.(2)

ص:164

ام ولد متولد شده بود.(1)

بلاذری در «انساب الاشراف» نظر دوم را می پذیرد و قاتل وی را عبداللّه بن عقبه غنوی می داند.(2) در زیارت ناحیه نیز هم او قاتل معرفی شده است:

السلام علی أبی بکر بن الحسن الزکی الولی المرمّی بالسهم الردّی، لعن اللّه قاتله عبداللّه بن عقبة الغنویّ.(3)

سلام بر ابی بکر بن حسن پاک دامن که با تیری کشنده کشته شد. خداوند قاتل او؛ عبداللّه عقبه را لعنت کند.

ص:165

از آن جایی که در عرف مقتل خوانان و برخی نویسندگان، علی اصغر، طفل شیرخواره ی سیدالشهداء علیه السلام نامیده شده و در زیارت «ناحیه ی مقدسه» نامی از علی اصغر آورده نشده است، برخی علی اصغر را همان عبداللّه بن رضیع دانسته اند. در پاسخ باید گفت:

1 _ به یقین، در روز عاشورا چندین طفل شیرخواره حاضر بوده اند.

2 _ نیامدن نام فردی از بنی هاشم در زیارت «ناحیه مقدسه» نشانه ی به شهادت نرسیدن او در کربلا نیست؛ زیرا در زیارت «ناحیه ی مقدسه» از مجموع شهیدان اهل بیت علیهم السلام در کربلا تنها به نام ده تن از آنان اشاره شده است.

3 _ از مجموع اخبار و روایت ها این گونه برمی آید که علی اصغر با عبداللّه تفاوت دارد و حالت های شهادت آن دو نیز یکسان نیست هر چند گروهی از نویسندگان، حالت های آن دو را با هم در هم آمیخته اند.

بنابر نقل برخی روایات، شهادت عبداللّه رضیع (شیرخواره) این گونه است:

زینب کبری علیهاالسلام، عبداللّه شیرخواره را بیرون خیمه آورد و به برادرش عرض کرد:

ای برادر! سه روز است این فرزندت آب ننوشیده است. او را بگیر و برایش قطره ای آب بطلب؛ زیرا بسیار تشنه است.

حضرت، کودک را روی دستانش گرفت و رو به کوفیان فرمود:

ای قوم! شیعیان و اهل بیت مرا به شهادت رساندید. اینک این طفل از من باقی مانده است که او نیز از تشنگی هم چون ماهیان، لب هایش را گشوده است. پس او را بگیرید و جرعه ای آب به او بنوشانید.

ناگاه حرملة بن کاهل اسدی، تیری پرتاب کرد که گلوی آن طفل را برید. حسین علیه السلام خون های جمع شده در دستانش را به آسمان پاشید و فرمود:

چون خدا ناظر و شاهد است همه ی دشواری ها بر من آسان است.

ص:166

امام باقر علیه السلام در روایتی فرموده است:

هیچ قطره ای از این خون به زمین بازنگشت.(1)

درباره ی شهادت علی اصغر، فرزند کوچک سیدالشهداء علیه السلام نیز _ که بنابر نقل شیخ طوسی رحمه الله هفت ساله بوده است(2) _ گفته اند:

چون همه ی صحابه و اهل بیت: به شهادت رسیدند و کسی جز حضرت و زنان در خیمه گاه باقی نماند، امام حسین علیه السلام فریاد برآورد:

آیا کسی هست که از حرم خدا و اهل بیت رسولش صلی الله علیه و آله دفاع کند؟

سپس امام حسین علیه السلام با زنان خیمه گاه وداع کرد و فرمود علی اصغر را بیاورید تا برای آخرین بار، او را ببینم.

حضرت، طفل کوچکش را بر روی زانوانش نشاند و صورت او را بوسید و در حالی که طفل در دامانش بود و با او سخن می گفت، تیری از سوی لشکر دشمن بر گلوی طفل فرود آمد و او را در آغوش پدر به شهادت رسانید.

برخی تاریخ نگاران و مقتل نویسان، قاتل این طفل را نیز حرملة بن کاهل اسدی معرفی کرده اند(3) طبری می نویسد:

عتبه بن بشیر اسدی گوید: امام باقر علیه السلام به من گفت: ای بنی اسد! خونی از ما پیش شماست. عرض کردم: ای ابوجعفر! خدایت رحمت کند! گناه من در این میان چیست؟ حضرت فرمود: کودک حسین را پیش وی آوردند تا در آغوش گیرد و یکی از شما بنی اسد، تیری بر گلوی او زد و او را کشت.(4)

پس در نقل قول های تاریخی، میان این دو طفل آمیختگی بسیار به چشم می خورد و

ص:167

در پاره ای از کتاب ها، هر دو داستان در هم آمیخته شده است. با این حال، به یقین این دو با هم تفاوت دارند، ولی هر دو در کربلا به شهادت رسیده اند و قاتل یکی از آن دو _ و شاید هر دوی آن ها _ حرملة بن کاهل اسدی است.(1)

ص:168

خدایا! سوزش آهن و آتش را بر او بچشان.

منهال گوید:

به کوفه بازگشتم و پس از مدتی استراحت به دیدار مختار ثقفی رفتم. او را به همراه گروهی در کنار در خانه اش دیدم. پس از احوال پرسی با آنان که برای انجام مأموریتی می رفتند همراه شدم تا به محله ی «کناسه» رسیدیم.

مختار دستور توقف داد و به مکانی خیره شد. گویا به او خبر داده بودند که این جا مخفی گاه حرملة بن کاهل اسدی است. گروهی از یارانش را برای دستگیری او روانه کرد. دیری نگذشت که حرملة را کشان کشان آوردند. تا چشم مختار به چهره ی وحشت زده ی او افتاد با نگاهی خشمناک به او گفت: خدای را شکر که به چنگم افتادی.

سپس بی درنگ جلاد را صدا کرد و به او دستور داد تا دو دست حرمله را ببرند. سپس فرمان داد پاهایش را جدا کند. در حالی که حرمله در خون خود می غلتید، دستور داد آتشی درست کند و او را در آتش بیافکنند تا پیش از ورود به دوزخ، آتش دنیا را نیز احساس کند.

منهال می افزاید:

من حیرت زده به این صحنه نگاه می کردم. ناگاه فریاد زدم: سبحان اللّه ! مختار دلیل تسبیح مرا پرسید. جریان دیدارم با امام سجاد علیه السلام و نفرین حضرت را در حق حرمله به او گفتم. مختار گفت: به راستی تو، خود، این سخن را از امام شنیدی؟ گفتم: آری، به خدا سوگند! از خودش شنیدم. مختار از اسب پیاده شد و دو رکعت نماز خواند و سجده ای طولانی به جای آورد. آن گاه به شکرانه ی این که دعای حضرت علی بن الحسین علیه السلام به دست او اجابت شده است، در آن روز روزه ی شکر گرفت.(1)

ص:169

ص:170

علیه السلام، با رجز خوانی وارد میدان شد.

إنی أنا عثمان ذو المفاخر

شیخی علی ذوالفعال الظاهر و ابن عمّ للنبیّ الطاهر

اخی حسین خیرة الاخیار وسید الکبار و الأصاغر

بعد الرسول و الوصی الناصر

من عثمانم که افتخارات فراوانی دارم. پدرم و راهبرم؛ علی، پسرعموی پیامبر پاک اسلام است. برادرم حسین، بهترین برگزیدگان است که پس از حضرت رسول و علی علیه السلام، سرور کوچک و بزرگ جهان است.

خولی بن یزید اصبحی، تیری در چله ی کمان گذاشت و به سوی او پرتاب کرد تیر بر پهلوی او نشست و او را از اسب بر زمین افکند. در این حال، مردی از قبیله ی «بنی ابان بن دارم» که برای کشتن عثمان کمین کرده بود، پیش آمد و سرش را از بدن جدا کرد.(1)

طبری می نویسد:

خولی تیری به عثمان پرتاب کرد و او را کشت.(2)

امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف در زیارت «ناحیه ی مقدسه» چنین فرموده اند:

درود بر عثمان بن علی که هم نام عثمان بن مظعون است. خداوند خولی بن یزید را لعنت کند که تیر بر او پرتاب کرد و لعنت کند مردی را که از قبیله ی «بنی ابان بن دارم» بود.(3)

ص:171

ص:172

چشمانش به جمال نورانی حضرت افتاد، بر خود لرزید و بازگشت. شمر به او گفت: خدا بازوانت را بشکند و دستانت را قطع کند، چرا می لرزی؟ آن گاه خود _ و بنابر روایت مشهور، سنان _ فرود آمد و سر از تن حضرت جدا کرد. سپس آن را به خولی تحویل داد تا نزد عمر سعد ببرد.(1)

ص:173

سپس در حالی که لباسش را می پوشید، گفت:

به خدا سوگند! با تو در یک خانه زندگی نمی کنم.

آن گاه بیرون رفت و به خانه ی همسر دیگر خولی؛ یعنی همان زن بنی اسدی درآمد.

نوار درباره ی آن شب می گوید:

به خدا سوگند! دیدم نوری از آشپزخانه به سوی آسمان برخاسته است و پرندگانی سفید رنگ در اطراف آن طواف می کنند.

خولی صبح روز یازدهم محرم، سر مقدس حضرت را نزد ابن زیاد برد و به وی تحویل داد.(1)

ص:174

بیرون آوردند، او را در حالی که فضولات بر بدنش چسبیده بود و بوی تعفن می داد؛ دست بسته نزد مختار آوردند.

مختار دستور داد وی را در برابر خانه اش کشتند. جسدش را نیز در آتش انداختند و خاکسترش را به باد دادند.(1)

ص:175

ص:176

شعر من لحتیک شیطانا یغویک، و أنّ فی بیتک سخلاً یقتل ابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله .

به خدا سوگند! پیامبر بهمن خبر داد که در هر موی سر تو، فرشته ای هست که تو را لعنت می کند و در هر موی صورتت، شیطانی هست که تو را فریب می دهد و در خانه ات کودکی هست که پسر رسول خدا را خواهد کشت.(1)

در بعضی مصادر، نام آن مرد «سعد بن ابی وقاص» آمده است و پسری را که در منزل او، قاتل امام حسین علیه السلام است، عمر بن سعد بن ابی وقاص دانسته اند.(2) با این حال، چون این روایت از روایت های مسلم و مشهور و از نظر شواهد تاریخی، عمر سعد در آن دوران، در سن جوانی بوده است، اطلاق «سخل» بر او درست نیست. بنابراین عده ای هم چون شیخ مفید در «ارشاد» به جای آوردن نام وی، «رجل» آورده اند. هم چنین ابن ابی الحدید در پایان این روایت، آن مرد را به پدر سنان بن انس تفسیر می کند و می نویسد:

پسر آن مرد که قاتل سیدالشهداء بود، در آن روزگار، کودک کوچکی بود و نامش سنان بن انس نخعی است.

اقدام فجیع سنان در به شهادت رسانیدن امام حسین علیه السلام در روز عاشورا نیز گویای پلیدی باطن وی است. پیش از پرداختن به این موضوع باید دانست یکی از کارهای سنان در این جنگ، شرکت در حمله ی شمر و یارانش به خیمه گاه سیدالشهداء علیه السلام است. شرح این ماجرا پیش تر آمده است.(3)

ماجرای قتل سیدالشهداء علیه السلام را در شرح احوال شمر بن ذی الجوشن به تفصیل بیان کردیم. هر چند در میان مردم مشهور است که امام حسین علیه السلام به دست شمر بن

ص:177

ذی الجوشن به شهادت رسیده است، ولی میان تاریخ نگاران و مقتل نویسان، سنان بن انس نخعی، شهرت بیشتری دارد.

طبری، شرح ماجرا را چنین بیان می کند:

پس از آن که شمر دستور داد به امام علیه السلام حمله کنند، هر کسی از هر سو و با هر وسیله ی ممکن بر امام یورش برد و به اندازه ای بر وی ضربت وارد کردند که ایشان در حال افتادن بود. در این حال، سنان بن انس بن عمرو نخعی با نیزه به سوی امام حمله برد و آن را بر بدن امام علیه السلام فرو کرد و به خولی دستور داد تا سر مبارکش را از بدن جدا کند. خولی می خواست امام را بکشد، ولی بر خود لرزید و عقب برگشت. سنان فریاد زد: خدا بازوانت را بشکند و دستانت را جدا کند. سپس خود فرود آمد و سر از تن حضرت جدا کرد و به خولی بن یزید اصبحی داد.(1)

گفته اند: سنان بر سپاهیانی که به حسین نزدیک می شدند، حمله می برد و بیم داشت سر را از او بگیرند. وقتی سر را گرفت، آن را به خولی سپرد.(2)

سید بن طاووس می نویسد:

وقتی سنان می خواست سر مبارک حضرت را از تن جدا کند، می گفت: به خدا سوگند! سرت را از بدن جدا می کنم، در حالی که می دانم تو فرزند رسول خدایی و بهترین مردم از نظر نسب پدر و مادر هستی.(3)

کردار ناپسند سنان در به قتل رساندن فرزند گرامی فاطمه زهرا علیهاالسلام به اندازه ای زشت و پلید بود که یاران سنان که خود در جنگ شرکت داشتند، به سنان می گفتند:

حسین بن علی و پسر فاطمه، دختر پیامبر خدا را کشتی. مهم ترین مرد عرب را که سوی یزیدیان آمده بود و می خواست آنان را از ملکشان بر کنار کند، به قتل رسانیدی. پیش امیران خویش برو و

ص:178

پاداش خویش را از آنان بخواه؛ که اگر به عوض کشتن حسین، همه ی اموال و دارایی های خویش رابه تو دهند، کم است.

شاید به همین دلیل است که طبری می نویسد: او آشفته روان بود.(1)

سنان پس از کشتن امام حسین علیه السلام بر در خیمه ی عمر سعد آمد و با صدای بلند این اشعار را سرود:

أوفر رکابی فضّة و ذهبا

إنی قتلتُ السید المحجّبا قتلت خیر الناس اُمّا و أبا

و خیرهم إذ یُنسبون نَسبا رکابم را از طلا و نقره سنگین کن

که من شاه پرده دار را کشته ام کسی را کشته ام که پدر و مادرش ازهمه بهتر بودند

چون همه ی مردمان نسب خویش را بگویند، نسب وی از همه والاتر و برتر است.

عمر سعد گفت:

گواهی می دهم که تو دیوانه ای.

سپس دستور داد سنان را نزد وی بیاورند. ابن سعد با چوب وی را زد و گفت:

ای دیوانه! چرا چنین سخنی می گویی؟ به خدا سوگند! اگر ابن زیاد، سخنان تو را بشنود گردنت را خواهد زد.(2)

مصحح محترم «الملهوف» به نقل از کتاب «حکایة المختار»(3) می نویسد:

وقتی ابراهیم اشتر، سنان را دستگیر کرد، از او پرسید: آیا آن چه در روز عاشورا انجام دادی، درست و راست است؟

او پاسخ داد:

ص:179

من کاری نکردم فقط کمر بند شلوار حسین علیه السلام را باز کردم و بردم.(1)

ص:180

ص:181

مزاحم رسول خدا بود و ازمنافقین است و او کسی است که در قتل سیدالشهداء علیه السلام شرکت داشت.(1)

به یقین، سخن یاد شده اشتباه است و به احتمال قوی، نگارنده ی کتاب میان حصین بن نمیر سکونی و حصین بن نمیر انصاری که درکتاب «الاصابه» آمده، خلط کرده است؛ زیرا منافق هم عصر حضرت محمد صلی الله علیه و آله، حصین سکونی نبوده است، بلکه به تصریح عسقلانی، انصاری است. افزون بر آن وی از حضور حصین _ سکونی یا انصاری _ در کربلا نامی به میان نیاورده است.

2 _ حصین بن نمیر سکونی: از امیران دربار یزید بن معاویه در شام بود که در سال 62 ه . ق فرماندهی سپاه شام را در لشکر کشی به سوریه بر عهده داشت. در واقعه ی «حرّه» که در سال 62 ه . ق رخ داد، در کنار مسلم بن عقبه حاضر بود.(2) وی پس از مرگ مسلم بن عقبه، فرماندهی سپاه را در حمله به عبداللّه بن زبیر؛ امیر مکه بر عهده گرفت و خانه ی خدا را با منجنیق سنگ باران کرد. او در سال 67 ه . ق در کنار عبیداللّه بن زیاد درجنگی که بر ضد مختار ثقفی به راه انداخته بودند، به دست توانای ابراهیم اشتر به درک رفت.(3)

3 _ حصین بن نمیر کندی سکونی: از اهالی «حمص» است که به واسطه ی بلال؛ غلام ابوبکر، روایت نقل می کند. بیشتر تاریخ نگاران، وی را با حصین بن نمیر سکونی که در بالا آمده، یکی دانسته اند. عسقلانی در «تهذیب التهذیب» چنین می گوید:

بخاری میان حصین بن نمیری که از بلال روایت می کند [شماره ی 3] و حصین بن نمیری که

ص:182

امیر بود [شماره ی 2] تفاوت قایل شده و به نظر من نیز همین درست است.(1)

نگارنده ی «موسوعة رجال الکتب التسعة» به پیروی از عسقلانی، این دو را از هم جدا می کند و می نویسد:

حصین بن نمیر سکونی (شماره ی 2) روایتی ندارد، ولی برخی میان او و حصین بن نمیر سکونی کندی (شماره ی 3) خلط کرده و آن دو را یکی دانسته اند. صحیح آن است که هم چون بخاری و ابن حبان، آن دو را یکی نگیریم و میان شان فرق بگذاریم.(2)

بر خلاف آن چه اینان از بخاری نقل کرده اند، وی در «تاریخ الکبیر» میان این دو فرقی قایل نشده است،(3) چنان چه او پس از بیان سخن عسقلانی در پاورقی می نویسد:

از شرح حالی که بخاری در مورد حصین بن نمیر آورده است، فرقی میان دو حصین بن نمیر، پیدا نیست.

4 _ حصین بن نمیر: از امیران دولت عبیداللّه بن زیاد در کوفه بود و در جنگ با سیدالشهداء علیه السلام شرکت داشت. بیشتر تاریخ نگاران، نام او را حصین بن نمیر گفته و برخی حصین بن تمیم نوشته اند.(4) گروهی نیز با افزودن قید تمیمی، حصین بن نمیر تمیمی(5) و حصین بن تمیم تمیمی(6) نوشته اند. هر چند برخی نام او را حصین بن نمیر سکونی گفته اند،(7) ولی به یقین، وی با حصین نمیری که از امیران و سرداران حکومت

ص:183

یزید بن معاویه در شام بوده است، تفاوت دارد؛ زیرا بیشتر رجالیون و شرح حال نگاران که از حصین بن نمیر سکونی نام برده و وقایع زندگانی او را آورده اند، به حضور وی در کربلا هیچ اشاره ای نکرده اند. افزون بر آن، حصین سکونی که در شام بوده، منزلت ویژه ای داشته، به گونه ای یا که در بعضی جنگ ها هم چون جنگ سوریه، واقعه ی مکه و جنگ توابین، فرمانده ی سپاه بوده است. در مقابل، حصین بن نمیری که در کوفه سکونت داشته و در جنگ کربلا حاضر بوده است، نقش چندان مهمی نداشته است. هر چند وی از یک فرد عادی برتر بوده، ولی هیچ گاه به عنوان فرمانده ی اصلی در جنگ حاضر نشده است.

طبری، از او با نام حصین بن تمیم یاد کرده و همه ی واقعه ی کربلا را با همین نام آورده است، ولی در وقایع پس از عاشورا مانند واقعه ی جنگ مکه، قیام توابین و جنگ با ابراهیم اشتر، نام وی را حصین بن نمیر گفته است. همین مسأله نشانه ی تفاوت این دو فرد است.

نویسنده ی «انساب الاشراف» نیز در فهرست اعلام، نام این دو را جداگانه آورده است و می نویسد:

حصین بن نمیر از نیروهای ابن زیاد است ... و حصین بن نمیر سکونی از نیروهای یزید.(1)

در مقابل، گروه معدودی، حصین بن نمیر حاضر در کربلا را همان امیر حکومت یزید می دانند و در شرح حال آن دو، خلط کرده اند،(2) که به نظر ما درست نیست. مرحوم شیخ عباس قمی در «سفینة البحار» آن دو را یکی دانسته است و می نویسد که وی از قبیله ی «بنی تمیم» بوده است.(3) هر چند در تمیمی بودن حصین بن نمیری که درکربلا

ص:184

حاضر بوده است، شکی نیست،(1) ولی حصین بن نمیر که از امیران دربار یزید است، از قبیله ی «کنده» بوده است.

سمعانی در «الانساب» می نویسد:

السَّکونی به فتح سین و ضم کاف یکی از تیره های قبیله ی کنده است.(2)

ص:185

«رجل» معرفی شده و در این جا به حصین بن نمیر تفسیر گردیده است که همین مطلب، درستی روایت را مورد تردید قرار می دهد.

هر چند از پیشینه ی حصین، مطلبی در دست نیست، ولی بر اساس وقایع زندگانی او در سال های 60 و 61 ه . ق باید گفت وی از هواداران سرسخت بنی امیه بوده و هیچ گونه گرایشی به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام نداشته است. حصین از جمله افراد مورد اعتماد عبیداللّه بود؛ زیرا پست حساس حفظ امنیت شهر و پاسداری از امیرکوفه به او واگذار شده بود. همین مطلب نشان دهنده ی وابستگی شدید او به خاندان اموی است.

ص:186

دستور داد تا اذان بگوید. حصین نزد او آمد و گفت:

اگر قصد نماز داری، به کاخ برو و کسی دیگر را بفرست تا با مردم نماز جماعت بخواند؛ زیرا می ترسم دشمنانت غافل گیرانه حمله کنند و به تو آسیب برسانند.

ابن زیاد گفت:

من به درون قصر نمی روم. به پاسدارانم بگو تا مانند همیشه پشت سرم بایستند. خودت نیز مراقب آنان باش تا وظیفه شان را به خوبی انجام دهند.(1)

روزی ابن زیاد هنگام سخنرانی در مسجد کوفه، خطاب به ابن نمیر چنین گفت:

ای حصین! مادرت بر تو گریه کند و عزادارت شود اگر دری از دروازه های کوفه باز بماند یا این مرد [مسلم] از این شهر برود و او را نزد من نیاوری. من تو را بر همه ی خانه های شهر کوفه مسلط کردم، دیده بانی در کوچه ها قرار بده و چون صبح شد، گوشه و کنار شهر را به دقت بازبینی کن تا این مرد را برای من بیاوری.(2)

از دیگر کارهای حصین برای آرام کردن اوضاع کوفه، کنترل راه های ورود و خروج شهر کوفه بود. هنگامی که عبیداللّه از آمدن حسین بن علی علیه السلام به سوی کوفه آگاه شد، حصین را به همراه 4 هزار نفر سپاهی به بیرون شهر گسیل داشت تا هر که را از کوفه به حجاز می رود، دستگیر کند. در این میان، تنها آنان که معلوم بود به حج می رود یا به اقتضای سن شان، توانایی یاری حسین علیه السلام را نداشتند یا از کسانی بودند که هیچ گونه شک و احتمالی در یاری رساندن آنان به فرزند فاطمه علیهاالسلام نبود، از چنگ مأموران امنیتی ابن زیاد در امان می ماندند.

حصین به «قادسیه» رفت و گروهی از سربازان را حدّ فاصل «قادسیه» و «خفان» _ که

ص:187

بالاتر از قادسیه است _ گماشت تا مراقب جاده باشند. برخی را نیز مأمور کنترل راه قادسیه و قطقطانه _ که در نزدیکی کوفه بود _ کرد.(1) بنابر بعضی نقل ها، حرّ بن یزید ریاحی به فرمان حصین بن نمیر از همین منطقه به سوی حسین علیه السلام حرکت کرد تا مانع ورود حضرت به کوفه گردد.(2)

قیس بن مصهر صیداوی و عبداللّه بن یقطر _ فرستادگان سیدالشهداء علیه السلام _ نیز در همین منطقه به چنگ حصین بن نمیر و یارانش افتادند.(3)

ص:188

بن قرطه _ با عمر بود، از لشکر بیرون آمد و برابر حسین ایستاد و گفت: یا کذّاب! برادر مرا بفریفتی تا کشته شد. نافع بن هلال بر علی بن قرطه حلمه کرد و بکشتش و یزید از لشکر حسین بیرون آمد و حمله کرد. حصین بن نمیر درآمد و اورا بکشت.(1)

یکی دیگراز کارهای حصین تیرباران لشکر سیدالشهداء علیه السلام بود که به دستور ابن سعد انجام داد. او هنگام جنگ با امام حسین علیه السلام، به همراه سواران زره پوش به تیرباران لشکر امام حسین علیه السلام پرداخت.(2)

فجیع ترین اقدام وی، تیر زدن به شخص امام حسین علیه السلام بود. چون تشنگی کار را بر امام حسین علیه السلام دشوار ساخت، نزدیک آمد تا آب بنوشد. در این هنگام، حصین تیری به سوی ایشان پرتاب کرد که بر دهان مبارک آن حضرت فرو نشست و به جای آب، خون به دهان حضرت سرازیر شد. امام حسین علیه السلام، خون دهانش را بر دستانش ریخت و به هوا پرتاب کرد. آن گاه حمد و ثنای خدا را به جای آورد و فرمود:

خدایا به تو شکایت می کنم از آن چه با فرزند دختر رسولت می کنند. خدایا! شمارشان را کم کن و به پراکندگی، جان شان را بگیر و حتی یکی از آنان را در زمین باقی مگذار.(3)

هنگام تقسیم سرهای شهیدان کربلا میان قبیله های حاضر در جنگ نیز حصین بن نمیر به عنوان نماینده ی قبیله ی «تمیم»، 17 سر را مالک شد تا نزد عبیداللّه ببرد و پاداش آن را برای خود و قبیله اش دریافت کند.

ص:189

ص:190

دادند. قرار شد سر حبیب را به حصین بدهد تا بر گردن اسبش بیاویزد و در اردوگاه بچرخاند. آن گاه به او پس دهد تا وی نزد ابن زیاد ببرد و پاداش بگیرد.(1)

ابن شهرآشوب، قتل حبیب را به حصین بن نمیر نسبت می دهد و می نویسد:

حصین بن نمیر، او را کشت و بر گردن اسبش آویزان کرد.(2)

ص:191

ص:192

داشت که دوسوی آن به طرف صورت کشیده می شد. صورت پرموی او نیز چهره اش را هولناک تر می ساخت.(1)

وی، روایت هایی از حذیفة بن یمان و علی بن ابی طالب علیه السلام نقل کرده است،(2) ولی بنابر قول شیعیان و گروهی از رجالیون سنی، روایت های وی اعتبار چندانی ندارد.

ص:193

علیه السلام دید. به همین دلیل، با او دست همکاری داد و از یاران آن حضرت گردید.

در جنگ صفین حاضر شد و حتی درشمار هیأت گفت و گو کننده با معاویه در جریان حکمیت قرار گرفت. با این حال، دیری نپایید که پرچم مخالفت با حکمیت را بلند کرد و با تکفیر علی علیه السلام به خوارج پیوست.

در زمان امام حسن مجتبی علیه السلام نیز به رویه ی خود ادامه داد. در آغاز کار، در شمار اصحاب امام حسن علیه السلام در آمد، ولی کار بدان جا کشید که دوبار به جان حضرت، سوءقصد کرد. با این حال، امام از این ترورها جان به در برد و زنده ماند.

در قیام سیدالشهداء علیه السلام که نمود کاملی از دورویی و نفاق کوفیان است، شبث نیز از دعوت کنندگان حسین علیه السلام به کوفه بود، ولی به دلیل سستی ایمان با تهدید عبیداللّه به کربلا رفت و در صف دشمنان حسین بن علی علیه السلام قرار گرفت.

چند سال بعد، پرچم خون خواهی سیدالشهداء علیه السلام را بر دوش کشید و با مختار بیعت کرد و در صف یاران او قرار گرفت. هم زمان با آن به توطئه چینی ادامه داد و دست به شورش زد و در قتل مختار ثقفی، نقش اساسی را داشت .

آن چه گفتیم نشان می دهد که استخوان بندی اصلی زندگانی شبث بر اساس روحیه ی نفاق طلبی اوست. وی هماره از فرصت ها بهره می جست تا سود و آمال و آرزوهای شخصی او برآورده شود.

مرحوم خویی رحمه الله در «شرح نهج البلاغه» چهره ی وی را این گونه ترسیم می کند:

این مرد حالتی آشفته داشت. بر هیچ راهی ثابت و استوار نبود. منافقی هزار چهره و خون ریزی بی باک بود که پیرو هر آوازی و سرکرده ی هر فتنه و آشوبی بود.(1)

ص:194

ص:195

با آغاز خلافت ابوبکر، وی در مقابله با این پیامبران دروغین، کوشش بسیار به خرج داد که نتیجه ی آن، سرکوبی و کشته شدن مسیلمه و سجاج بود. شبث که اوضاع را بر وفق مراد نمی دید، بی درنگ به اسلام گروید و در جرگه ی مسلمانان قرار گرفت و از مرگ حتمی، نجات یافت.

در این جا، این پرسش به ذهن می آید که آیا شبث ابتدا مسلمان شد، سپس مرتد گردید و با پیروزی مسلمانان بر سجاج، بار دیگر به اسلام گروید یا این که ابتدا به دین سجاج گروید و پس از آن، به اسلام پیوست؟

بیشتر تاریخ نگاران و شرح حال نویسان، عبارت «انّه کان مؤذن سجاج ثم اسلم»(1) را درباره ی وی آورده اند. واژه ی «ثمّ» بر این دلالت دارد که وی پیش از نبوت سجاج، مسلمان نبوده است. البته زرکلی در «اعلام»، عبارت «ثم عاد الی الاسلام»(2) را به کار برده است که نشان می دهد وی ابتدا مسلمان بوده است، ولی با اعلام نبوت سجاج به رسول اکرم صلی الله علیه و آله کافر شده و به دین هم قبیله ای خویش، سجاج معتقد گردیده است. آن گاه پس از شکست سجاج، به اسلام بازگشته است.(3)

آن چه مسلم است این که شبث در سال 13 ه . ق مسلمان شده بود و حضور وی را دراین سال در تاریخ اسلام می توان دید. در این زمان که عمر بن خطاب حکومت را بر عهده داشت، المثنی به جنگ ایرانیان رفت. شبث به میان قوم خود آمد و با سخنرانی، «بنی حنظله» را برای یاری المثنی تشویق می کرد. خود نیز به همراه گروهی از آنان به لشکر المثنی پیوست.(4)

ص:196

در سال 36 ه . ق، اعتراض مسلمانان نسبت به بی عدالتی های استان داران اموی حکومت عثمان گسترش یافت. دراین دوران، ردّ پایی از شبث دیده نمی شود. البته ابن حجر عسقلانی در «تقریب التهذیب» تصریح می کند که «شبث ربعی از کسانی بود که در قتل عثمان مشارکت داشت»(1)، ولی توضیح دیگری در این باره نمی دهد. با این حال، هم چنان که نویسنده ی «قاموس الرجال» می گوید این قضیه، استناد تاریخی ندارد(2) و هیچ یک از مصادر، آن را نیاورده اند.

ص:197

خدا دستور داده است که میان مردم صلح آرید. چنین گفتی، ولی به پروردگار کعبه سوگند! مردم را به هم می ریزی.(1)

این موضع شبث نسبت به علی علیه السلام چندان ادامه پیدا نکرد. پس از پیروزی حضرت علی علیه السلام در جنگ جمل و تثبیت حکومت او و انتقال پایتخت به کوفه، شبث بیعت خویش با حضرت علی علیه السلام را محکم کرد. وی تا بدان جا نسبت به حضرت علی علیه السلام اظهار ارادت و اخلاص می کرد که رجالیون شیعه، او را در شمار اصحاب حضرت علی علیه السلام آورده اند. شیخ طوسی در «رجال» می نویسد:

وی از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام بود که به خوارج پیوست.(2)

ص:198

گیاه زرد نهاده است.(1)

سپاه علی علیه السلام در صفین با لشکریان معاویه برخورد کرد. معاویه اردوگاه خویش را در منطقه ی هموار صفین، بر پا کرده بود و بر آب تسلط داشت و از رسیدن آب به لشکر امام علی علیه السلام جلوگیری می کرد. حضرت چون چنین دید صعصعة بن صوحان و شبث بن ربعی(2) را نزد معاویه فرستاد تا درباره ی آب با او گفت و گو کنند. معاویه در پاسخ فرستادگان علی علیه السلام گفت که شما عثمان را تشنه کشتید و اینک باید تشنگی را تحمل کنید.

حضرت یک روز تحمل کرد تا شاید معاویه آب را بگشاید، ولی دل هم چون سنگ معاویه، کوچک ترین ترحمی به خود راه نداد و راه آب هم چنان بسته ماند. حضرت علی علیه السلام اشعث رابه همراه سربازانش برای آزادسازی آب به سوی لشکر شام فرستاد. جنگی سخت در گرفت. علی علیه السلام شبث را فراخواند و به او دستور داد تا با افرادش به کمک اشعث برود. سرانجام، مالک اشتر را نیز به یاری آن دو فرستاد. پس از درگیری سخت میان دو سپاه، آب به دست کوفیان افتاد. در این حال، علی علیه السلام دستور داد تاراه آب را باز گردانند تا شامیان نیز از آب استفاده کنند.(3)

با استقرار حضرت علی علیه السلام در صفین تلاش زیادی صورت گرفت تا کار با مصالحه پایان یابد و خونی ریخته نشود. امام علی علیه السلام چندین بار، فرستادگانی را برای گفت و گو نزد معاویه فرستاد، ولی هیچ کدام نتیجه بخش نبود. سرانجام، گروهی از سران

ص:199

قبایل مانند: شبث بن ربعی، سعید بن قیس و بشیر بن عمرو در ماه ربیع الثانی سال 36 ه . ق برای گفت و گو، نزد معاویه ره سپار شدند. پیش از حرکت، شبث بن ربعی به حضرت علی عرضه داشت که: آیا معاویه را به طمع حکومت و منزلتی نیافکنیم و به او وعده ای ندهیم که در صورت بیعت با تو، از آن برخوردار شود؟ حضرت در پاسخ فرمود: هم اکنون بروید و با او اتمام حجت کنید و ببینید نظرش درباره ی جنگ چیست؟

هیأت صلح نزد معاویه آمد و ابو عمره به عنوان نخستین سخن گو، سخن را آغاز کرد. سپس سعید خواست سخن را آغاز کند، ولی شبث میان کلام او پرید. او پس از حمد خدا گفت:

ای معاویه! آن چه تو می خواهی (خون خواهی عثمان) جز دست آویزی برای تو نیست که با آن گروهی بی خرد و بی سر و پا را که سخنت را باور کرده اند، بر پیرامون خود گرد آوری. به یقین، خود در یاری دادن به عثمان، دست به دست کردی و کوتاهی ورزیدی.

شبث در ادامه، معاویه را نصیحت کرد و به عنوان سخن پایانی گفت:

ای معاویه! از خدای بپرهیز و از پیمودن این راه که در پیش گرفته ای، پای در کش و در این کار (حکومت) با آن کس که لیاقت آن را دارد، ستیزه مکن.

معاویه برآشفت و گفت:

نخستین چیزی که از تو فهمیدم، همان بی خردی و ناشکیبی تو بود. سخن این والاتبار را که سرآمد سخنوران قوم خویش است، بریدی ودر میان کلامش دویدی. سپس درباره ی مطلبی که اصلاً بر آن آگاهی نداشتی، به پرخاش گری درآمدی. ای عرب بیابان گرد سبک سر و خشک مغز! دروغ گفتی. از نزدم دور شوید که چیزی میان ما و شما جز شمشیر حکومت نمی کند.(1)

این گفت و گوها سودی نبخشید و در ماه ذی الحجة، جنگ میان کوفیان و شامیان

ص:200

آغاز شد. با این حال، حضرت علی علیه السلام از شدید شدن درگیری خودداری می کرد. با فرا رسیدن ماه محرم الحرام، به احترام ماه حرام، جنگ مسکوت گذاشته شد و هر دو سپاه، شمشیرها را غلاف کردند. حضرت بار دیگر از فرصت بهره برد و سفیرانی را برای گفت و گو نزد معاویه فرستاد تا شاید درگیری در همین جا پایان یابد. در این گفت و گو، شبث بن ربعی، زیاد بن حفصه و یزید بن قیس شرکت داشتند. معاویه در پاسخ به آنان، از ایجاد یکپارچگی میان مسلمانان استقبال کرد، ولی از فرمان برداری علی علیه السلام سر باز زد.

پس از سخنان معاویه، شبث برخاست و گفت:

ای معاویه! به خدا سوگند! آیا راضی می شوی که دستت به خون عمار بن یاسر آلوده شود و او را بکشی؟

معاویه گفت:

چرا او را نکشم؟ او را به خاطر قصاص خون غلام عثمان؛ نایل می کشم.

شبث گفت:

به خدا سوگند! هرگز دستت به او نمی رسد، مگر آن که سرها از پیکر مردان جدا کنی و پهنه ی زمین با همه ی فراخی در جنگی سخت بر تو تنگ شود.(1)

با آغاز ماه صفر، جنگ اصلی صفین آغاز شد و شبث به عنوان سردار و فرماندهی قبیله ی «بنی عمرو» و «بنی حنظله» در سپاه حضرت علی علیه السلام دلیرانه جنگید و بسیاری رابه درک فرستاد.(2)

ص:201

ص:202

مردم به علی می گفتند: ای علی! ما تو را از حکومت و ولایت بر مسلمانان خلع می کنیم و امامت مسلمانان رابه شبث بن ربعی وا می گذاریم.(1)

طبری می نویسد:

منادی خوارج ندا سر داد که: امیر جنگ، شبث بن ربعی التمیمی و امیر نماز، عبداللّه،بن الکوّاء الیشکری است(2)

دیلمی در «ارشاد القلوب» چنین روایت می کند:

علی بن ابی طالب علیه السلام هنگام حرکت به جنگ نهروان، به سپاه کوفیان دستور داد تا در مداین گرد آیند. چند تن از کوفیان مانند: شبث بن ربعی، اشعث بن قیس، عمرو بن حریث و جریر بن عبداللّه نزد حضرت آمدند و از وی مهلتی خواستند تا کارهای شان را نجام دهند، سپس به امام علی علیه السلام بپیوندند. حضرت علی به آنان فرمود: به خدا سوگند! شما نیازی ندارید و من از آن چه در قلوب شماست، آگاهم. شما می خواهید مردم را از اطراف من پراکنده سازید.

حضرت علی علیه السلام به مداین رفت. اینان نیز به محلی به نام «خورنق» رفتند و در آن جا به تفریح پرداختند. در آن جا سوسماری را گرفتند و دست خویش را در دستان او گذاشتند و _ برای مسخره کردن حضرت علی علیه السلام _ با او بیعت کردند. سپس نزد حضرت علی علیه السلام در مداین رفتند. حضرت علی علیه السلام با علم غیب خود از کردار زشت آنان خبر داد و فرمود:

به زودی در روز قیامت با امام خودتان، سوسمار _ که با او بیعت کرده اید_ محشور خواهید شد و او، شما رابه سوی آتش می کشاند.

در ادامه، حضرت علی علیه السلام از کشته شدن سیدالشهداء به دست شبث و یارانش خبر داد و فرمود:

ص:203

به خدا سوگند! ای شبث و ای حریث! شما فرزند من، حسین را خواهید کشت، هم چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله به من خبر داد.(1)

بنابر تصریح بسیاری از شرح حال نویسان و سیره نگاران، شبث از خوارجی بودن خود توبه کرد و به لشکر امام علی علیه السلام بازگشت.(2) حتی بنابر گزارش های تاریخی، وی در جنگ نهروان حاضر بود و فرماندهی میسره ی سپاهیان امام علی علیه السلام را بر عهده داشت.(3)

ص:204

شهادت امام حسین علیه السلام به شکرانه ی قتل فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله تجدید بنا کرد. امام باقر علیه السلام می فرماید:

چهار مسجد درکوفه به خاطر شادمانی قتل حسین علیه السلام تجدید بنا شد که یکی از آن ها مسجد شبث بن ربعی است.(1)

ص:205

به مغیرة بن شعبه، حاکم کوفه نوشت، سفارش کرد که مراعات حال بزرگان و سران کوفه را بکند و کسانی را که در پی ایجاد آشوب هستند، به خود نزدیک سازد. نام شبث بن ربعی را نیز آورد و چنین نگاشت:

زیاد بن ابیه و سلیمان بن صرد و حجر بن عدی و شبث بن ربعی و ابن الکواء و عمرو بن حمق را با خود به نماز جماعت ببر و به آنان توجه ویژه داشته باش.(1)

یکی از کارهای پلید شبث در این دوران، شرکت در توطئه ی قتل حجر بن عدی، یار باوفای حضرت علی علیه السلام بود(2) که شرح این ماجرا در بخش های دیگر آمده است.(3)

ص:206

بسیاری از سران کوفه دست از بیعت فرزند رسول خدا شستند و کمر به خدمت حکومت بنی امیه بستند. حتی بسیاری از آنان هم چون شبث، به قتل فرستاده ی او، مسلم بن عقیل همت گماشتند. آنان به دستور عبیداللّه بر بالای بام ها و کوچه ها و خیابان ها رفتند و مردم را با وعده و وعید از اطراف مسلم پراکندند. سپس در شبان گاه او را اسیر کردند و به قتل رسانیدند.(1)

ص:207

شبث نیز اطاعت کرد و بامداد روز بعد با هزار سوار راهی صحرای کربلا شد.(1) وی پس از پیوستن به سپاهیان کوفه، امیری پیاده نظام لشکر عمر بن سعد را بر عهده گرفت.(2)

مترجم «نفس المهموم» در (رمز 37) می نویسد:

شبث بن ربعی نیز هم چون عمر بن سعد یکی از مردان روحانی مسلک کوفه بود. مردم به او اعتماد دینی داشتند و او را از صحابه ی کبار پیغمبر می پنداشتند. او از هم قطاران عمر بن سعد و در سن و سابقه بر او مقدم بود. از این رو، وجود او برای عوام فریبی و خوش نما کردن کشتن آن امام مظلوم ارزش بسزایی داشته است. به همین مناسبت، ابن زیاد وجود او را در کنار عمر بن سعد لازم دانسته و با وعده و وعید و تهدید، او را در این جنایت شریک کرده و به او رشوه ی کافی داده است. یک سهم آن به عنوان ساختمان مسجدی بوده که به نظر عوام، ترویج اسلام شمرده می شد. از این جا معلوم می شود که شبث، روحانی و مسجد داری معروف در کوفه بوده است.(3)

در این باره باید گفت:

1 _ هر چند شبث بن ربعی پیش از بعثت حضرت رسول صلی الله علیه و آله متولد شده و دوران جاهلیت را درک کرده است و از نظر سنی نیز بر عمر بن سعد مقدم است، ولی وی را نمی توان صحابی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله برشمرد؛ زیرا وی پس از درگذشت آن حضرت، به اسلام ایمان آورد. او پیش از آن مدتی بر دین جاهلیت بود؛ چون اسلام در زمان ابوبکر به عراق رسید. هم چنین مدتی نیز به دین پیامبر دروغین، سجاج گرویده بود. افزون بر آن، هیچ یک از نویسندگانی که درباره ی صحابی حضرت رسول صلی الله علیه و آله کتاب نوشته اند، از وی به عنوان صحابی حضرت، نامی به میان

ص:208

نیاورده اند.

2 _ مسجد مورد اشاره نیز پیش از واقعه ی سال 61 ه . ق بنا شده بود. هم چنان که پیش تر گفتیم شبث، این مسجد را در زمان حضرت علی علیه السلام بنا نهاد و پس از شهادت سیدالشهداء علیه السلام تجدید بنا کرد.

3 _ افزون بر مقدس مآب بودن شبث، عوامل دیگری را نیز برای پافشاری عبیداللّه بر حضور وی در کربلا می توان بر شمرد. شبث از سران قبیله ی خویش بود. پس حضور وی در جبهه سبب می شد قومش نیز با وی همراهی کنند.

4 _ شبث از نخستین افرادی بود که به امام نامه نوشت و حضرت را برای ورود به کوفه دعوت کرد. پس مخالفت وی با سیدالشهداء علیه السلام بسیاری از دعوت کنندگان را نیز به مخالفت با امام علیه السلام تشویق می کرد و از عذاب وجدانی که گریبان گیرشان شده بود، رهایی می داد.

ص:209

امام حسین علیه السلام فرمود:

سبحان اللّه ! به خدا سوگند که شما چنین نوشتید. ای مردم کوفه! اگر مرا نمی خواهید، بگذارید تا به همان جا که بودم، بازگردم و ... .(1)

هیچ یک از این سخنان بر آن سنگ دلان اثر نکرد و کار به جنگ کشید.

از مجموع رفتارهای شبث در کربلا چنین بر می آید که وی از حضور در این جنگ چندان خرسند نبوده و از دخالت در درگیری ها خودداری کرده است. ادله ی اثبات این مدعا در پی می آید:

1 _ هم چنان که پیش تر گفتیم ورود شبث به کربلا با اکراه و دو دلی همراه بود. وی پس از آن که دعوت عمومی برای شرکت در جنگ با سیدالشهداء علیه السلام را شنید، خود را به بیماری زد تا شاید از این کار معاف شود، ولی با حیله ی عبیداللّه زیر فشار قرار گرفت و مجبور شد به دشت نینوا بیاید.

2 _ پس از شهادت مسلم بن عوسجه، یاران عمرو بن حجاج بانگ سر دادند که مسلم بن عوسجه را کشتیم و به شادی و سرور پرداختند. شبث برآشفت و گفت:

مادرتان به عزای تان بنشیند! ای نامردمان! کسان تان را می کشید و خودتان را به خاطر دیگران ذلیل می کنید و از این که کسی مثل مسلم بن عوسجه کشته شده است، خرسند می شوید؟! سوگند به آن کس که به اسلام وی اعتقاد پیدا کرده ام، وی را در بسیاری از جاهای معتبر همراه با مسلمانان دیدم. وی را در فتح سلق آذربایجان مشاهده کردم و دیدم پیش از آن که سپاه مسلمانان برسند، شش نفر از مشرکان را به درک فرستاد. ای ناجوان مردان! کسی هم چون او کشته می شود و شما خوشحالی و هلهله می کنید؟!(2)

3 _ در یکی از یورش های کوفیان به لشکر امام حسین علیه السلام، شمر خود را به خیمه گاه

ص:210

امام حسین علیه السلام رسانید. وی در حالی که نیزه اش را به خیمه فرو می برد، فریاد می زد:

آتش بیاورید تا خیمه ها را بر سر اهلش آتش بزنم.

امام حسین علیه السلام چون صدای شمر را شنید، فرمود:

ای شمر! تو می خواهی خانه ی مرا بر سر کسانم آتش بزنی؟ خدا تو را آتش بزند.

حمید بن مسلم می گوید:

من نزد شمر رفتم و به او گفتم: این کار شایسته ی تو نیست. پرسید: تو کیستی؟ من از ترس این که وی نزد حکومت ازمن بدگویی کند، نامم رابه او نگفتم. در این حال شبث بن ربعی یربوعی آمد و گفت: سخنی بدتر از سخن تو نشنیده ام و رفتاری زشت تر از رفتار تو ندیده ام، آیا زنان را می ترسانی؟ شمر بسیار شرمنده شد و به لشکر خویش بازگشت.(1)

4 _ لشکریان امام حسین علیه السلام دلیری و مقاومت بسیار از خود نشان دادند. آنان به هر سو که حمله می بردند، دشمن را شکست می دادند و گروهی از آنان را به درک می فرستادند. عروة بن قیس؛ فرمانده ی سواران کوفه به عمر سعد گفت:

آیا نمی بینی خیل ما چگونه دچار کاستی شده است و از این گروه اندک، شکست می خورد؟! خوب است پیادگان و تیراندازان را بفرستی تا سپاه حسین را تیرباران کنند و کار را یکسره سازند.

عمر بن سعد به شبث بن ربعی گفت:

آیا با تیراندازان می روی؟

شبث پاسخ داد:

پناه بر خدا، تو مرا که بزرگ قوم «مضرم» و پیر این دیارم، به همراه تیراندازان به جنگ می فرستی، آیا من این قدر پست و خوار شده ام؟ کسی جز من را نیافتی که همراه آنان ره سپار کنی؟!

و با این ترفند از رفتن به جنگ، شانه خالی کرد.

ابن اثیر درباره ی این جریان می نویسد:

ص:211

لشکریان عمر سعد همیشه از شبث اکراه می دیدند، تا آن گاه که او در زمان حکومت مصعب بن زبیر بر کوفه گفت: خداوند اهل این بلاد [کوفه] را رستگار نکند و خیر ندهد. آیا تعجب نمی کنید که ما در کنار علی و فرزندش، حسن مجتبی علیه السلام بودیم و همراه آنان پنج سال با بنی امیه جنگیدیم، ولی پس از آن، بر پسرش، حسین شوریدیم و او راکه بهترین خلق خدا در روی زمین بود، کشتیم. آن گاه با معاویه و پسر سمیه ی زنازاده همراهی کردیم. ای عجب! گمراه بودیم، چه گمراهی زیان باری!(1)

از این اخبار و روایت ها بر می آید که شبث در کربلا با چهره ای مردّد و دودل شرکت کرد و اگر از جانش نمی ترسید، به جنگ که نمی آمد. حال نیز که مجبور شده بود، می کوشید از دست داشتن در درگیری ها خودداری کند. هر چند وی از فرماندهان اصلی جنگ بود، ولی هیچ یک از تاریخ نگاران، واقعه ی مهمی را که مسبّب آن باشد، نقل نکرده اند. البته این سخن، دلیل بر برائت او نمی شود؛ زیرا بر فرض این که از ترس جان در کربلا شرکت کرده بود، می توانست هم چون حرّ بن یزید ریاحی، جان در طبق اخلاص گذارد و آن را تقدیم وجود نازنین سیدالشهداء علیه السلام کند.

یکی از صحنه های تکان دهنده پس از واقعه ی کربلا، شکرگزاری کوفیان برای قتل فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله حسین بن علی علیه السلام است. هر کسی برای نشان دادن شادمانی خود و سپاس گزاری از خداوند، کاری انجام می داد. برای مثال، شمر بن ذی الجوشن، شتری را که از امام حسین علیه السلام به غنیمت برده بود، کشت و گوشت آن را میان کوفیان تقسیم کرد. شبث نیز به تجدید بنای مسجدش در کوفه پرداخت و همان با پولی که به عنوان پاداش شرکت در قتل امام حسین علیه السلام گرفته بود، مسجدش را نوسازی کرد.(2)

ص:212

ص:213

مختار پس از آماده کردن مقدمات قیام، سپاهیانش را برای فتح کوفه به حال آماده باش درآورد. ایاس بن مضارب، خبر را به ابن مطیع رسانید. او، سران کوفه را گرد آورد و هر یک را با گروهی سرباز به اطراف کوفه فرستاد تا از ورود سپاهیان مختار به کوفه جلوگیری کنند از جمله، شبث بن ربعی را با سپاهی به محله ی «شبخه» فرستاد و گفت:

اگر صدای دشمن را شنیدی، گروهی رابرای مقابله به سوی آنان بفرست.

دو سپاه روبه روی هم قرار گرفته و جنگ آغاز گردید. پس از آغاز جنگ، بین یزید بن انس و شبث جنگ سختی درگرفت. مختار برای یاری یزید، قیس بن طهفه نهدی را با صد تن از سربازان کوفی به جنگ شبث فرستاد. شبث شکست خورد و نزد عبداللّه بن مطیع آمد و گفت:

همه ی فرماندهانی که در محله های پراکنده، در صدد دفاع هستند، باید جمع شوند و برای جنگ مشترک با مختار آماده گردند.

ابن مطیع لشکری متشکل از 3 هزار رزمنده را به فرماندهی شبث بن ربعی تمیمی به جنگ مختار فرستاد و راشد بن ایاس را به همراه 4 هزار تن به سوی آنان روانه کرد. مختار، ابراهیم اشتر را به مقابله ی راشد و نعیم بن هبیره را به جنگ شبث روانه کرد. جنگ سختی در گرفت تا آن که یاران شبث فرار کردند. فرار یاران شبث، روحیه ی وی را تضعیف نکرد، بلکه او با گرد آوردن دوباره ی یاران خود، در برابر نعیم به دفاع برخاست. در پایان نیز وی را کشت و بسیاری از فرماندهان و یاران وی را اسیر کرد. آن گاه دستور داد عرب های اسیر شده را آزاد کنند و موالیان _ غلامان و ایرانیان _ را بکشند.

پس از شکست نعیم، شبث به سوی مختار حرکت کرد و او را در محاصره قرار داد. ابراهیم بن اشتر که راشد را شکست داده بود، به کمک مختار آمد و با یاری یکدیگر توانستند شبث را به عقب برانند. شبث به کاخ پناه برد و مختار و ابراهیم، کاخ را به

ص:214

محاصره درآوردند.

ابن مطیع، شبث را مأمور پاسداری از دارالاماره کرد و خود به جنگ رفت، ولی بدون نتیجه بازگشت. ابن ربعی به او گفت:

عقیده ی من این است که برای خود و ما امان بگیری و زیر پرچم آنان درآیی و خود را به کشتن ندهی.

به این ترتیب، شبث بن ربعی یربوعی به بیعت مختار رضایت داد و برای حفظ جانش زیر پرچم وی قرار گرفت.

مترجم «الکامل»، مطلبی را نقل می کند که در صورت درستی آن، نشان دهنده ی بدعت زدایی شبث و دفاع او از اسلام و دین و شجاعت و بی باکی او در برابر بدعت هاست. او می نویسد:

طفیل بن جعده می گوید: من یک کرسی قدیمی را خریدم و پس از جلا دادن و تمیز کردن، آن را به مختار دادم و گفتم این صندلی و منبر جعدة بن هبیره _ از صحابه حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و پسر خواهر علی علیه السلام _ می باشد. او بسیار خوشحال شد و 12 هزار درهم به عنوان پاداش به من داد.

مختار آن صندلی را به مسجد آورد و پارچه ای روی آن انداخت و مردم را برای نماز عمومی دعوت کرد. معبد بن خالد جدلی می گوید: من و اسماعیل بن طلحه و شبث بن ربعی به مسجد آمدیم و مردم هم چون سیل خروشان سوی مسجد می آمدند. مختار، خطبه ای ایراد کرد. سپس پرده را از روی کرسی برداشت و مردم بسیار تکبیر گفتند.

شبث بن ربعی برخاست و فریاد زد: ای قبایل مضر! کافر مشوید، برخیزید و کرسی را دور افکنید. مردم نیز برخاستند و آن را بیرون انداختند.

مترجم کتاب «الکامل»، این سخن را در ترجمه ی عبارت «ابن اثیر» نوشته است، ولی به شبث و دخالت او در این جریان، در اصل کتاب و متن عربی آن، هیچ اشاره ای

ص:215

نشده است. بنابر احتمال ضعیفی، ممکن است مترجم، این مطلب را از روی نسخه ی ویژه ای نوشته باشد.(1)

ابن حجر نیز در «التقریب» ادعا می کند:

شبث از کسانی بود که برای خون خواهی سیدالشهداء علیه السلام همراه مختار قیام کرد ومدتی نیز رییس پلیس کوفه بود. سپس در قتل مختار شرکت داشت و سرانجام در 80 سالگی مرد.(2)

این مطلب نیز استناد تاریخی ندارد و هم چنان که تستری در «قاموس الرجال» می گوید، کذب محض است؛ زیرا شبث ابتدا با مختار جنگید. سپس از روی ترس با او بیعت کرد و هیچ گاه شرطه ی کوفه را سرپرستی نکرد و هنگام جنگ با مختار نیز کشته شد.

ص:216

برانگیخته بود. آنان تا آن زمان عادت کرده بودند که بزرگی کنند و بر فرومایگان و غلامان فخر بفروشند. اینک این قیام، مساوات آنان با دیگران را ترویج می کرد.

3 _ منفعت طلبی: با قیام مختار نه تنها بزرگی آنان از بین رفته بود، بلکه با تسلط همه جانبه ی مختار بر اوضاع، دیگر فرصتی برای مال اندوزی و ریاست طلبی امثال شبث باقی نمی ماند. پس باید در نخستین فرصت، ریشه ی حرکت مختار خشکانده می شد و اوضاع به حالت نخستین باز می گشت. با مرگ یزید بن انس در جنگ با شامیان و مشغول بودن فرماندهان مختار به جنگ، موقعیت برای توطئه چینی سران کوفه فراهم گشت. بنابراین، سران ضد انقلاب در منزل «شبث»، تشکیل جلسه دادند و برای وارد کردن ضربه ی اساسی بر پیکر نهضت کوفه به توطئه پرداختند.

پس از اقامه ی نماز به امامت شبث، سران کوفه، خطر حکومت مختار را گوشزد کردند و نظر او را جویا شدند. شبث پس از شنیدن سخنان آنان، اجازه خواست تا نظرشان را به مختار منتقل کند و از او بخواهد مشکلات سران را حل کند.

شبث در دیدار با مختار، نظر سران کوفه را به او منتقل کرد، ولی نتیجه ی دلخواه را نگرفت. این آخرین دیدار شبث با مختار بود و در جلسه ی بعدی، سران کوفه شورش بر ضد حکومت مختار را تصویب کردند.

شبث به همراه گروهی از بزرگان شهر برای جلب موافقت دیگر سران شهر نزد کعب بن ابی کعب رفتند و رضایت او را به دست آوردند. هم چنین با عبدالرحمان بن مخنف دیدار کردند، ولی عبدالرحمان، آنان را از این کار باز داشت و نتیجه ی شورش را جز شکست و کشته شدن چیز دیگری ندانست.

شورشیان کوفه به سرکردگی اشراف در ماه ذی الحجه الحرام سال 66 ه.ق، نیروهای خود را سازمان دهی کردند و در شهر کوفه، مرکز قدرت مختار، دست به شورش زدند. در این شورش، شبث بن ربعی و خستان بن فائد و ربیعة بن ثروان با طایفه ی مضر در منطقه ی «کناسه» مستقر شد.

ص:217

با آغاز درگیری، مختار در خطر افتاد و شورشیان، پیروزی را با خود دیدند. در این میان، با ورود ابراهیم اشتر، ورق برگشت. توطئه گران که در نبود ابراهیم اشتر و با آگاهی از کمبود نیروی مختار، دست به شورش زده بودند، خود را در معرض شکست دیدند. دراین هنگام، شبث بن ربعی، نقشه ی دیگری کشید تا مختار را خام کند. به همین دلیل، پسرش، عبدالمؤمن را به همراه پیامی نزد مختار فرستاد. مضمون پیام چنین بود:

ما عشیره و قبیله و قدرت بازوان تو هستیم. به خدا سوگند! هرگز سر جنگ با تو نداریم، به ما اعتماد کن.

این پیام شبث چیزی جز فریب و راه نجاتی برای اشراف کوفه نبود و به تعبیر ابی مخنف «یک دام بود». مختار با تیزهوشی و تدبیر، به این سخن، ترتیب اثر نداد و سرانجام جنگ درگرفت. جنگ در دو منطقه ی «سبیع» و «کناسه» که محل استقرار شبث بود، رخ داد و نتیجه ای جز شکست شورشیان در پی نداشت. از این رو، بسیاری از سران شورش از جمله شبث مجبور به فرار شدند.(1)

ص:218

او را نزد مصعب آوردند. اشراف کوفه نیز که از آمدن شبث آگاه شده بودند، در مجلس حاضر شدند.

گزارش اوضاع کوفه و تحریک همه جانبه ی سران، به ویژه محمد بن اشعث و شبث بن ربعی در سرکوبی مختار، به لشکرکشی مصعب به کوفه برای براندازی مختار و طرفدارانش انجامید. هر چند شبث در این جنگ، فرماندهی سپاه را به عهده نداشت، ولی در رکاب مصعب به سوی کوفه حرکت کرد. سرانجام وی در همین جنگ که به سال 67 ه . ق رخ داد، کشته شد. نتیجه ی نهایی این جنگ، کشته شدن مختار و شکست قیام وی بود.(1)

ص:219

ص:220

11 _ ابن عبدالبر، یوسف بن عبداللّه بن محمد؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت،، دارالجیل، چاپ 1، 1412 ق/ 1992 م، 4 جلد.

12 _ عسقلانی، احمد بن علی بن حجر (773 _ 852 ق)؛ الإصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق علی محمد بجاوی، دارالجیل، چاپ 1، 1412 ق/ 1992 م، 8 جلد.

13 _ زرکلی، خیرالدین؛ الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ 9، 1990 م، 8 جلد + 2 جلد تتمة الاعلام + 1 جلد ذیل الاعلام.

14 _ اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین (284 _ 356 ق)؛ الأغانی، تحقیق مکتب تحقیق داراحیاء التراث العربی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ 1، 1994 م/ 1414 _ 1415 ق.

15 _ دینوری، عبداللّه بن مسلم بن قتیبه (213 _ 276 ق)؛ الأمامة و السیاسة، تحقیق: علی شیری، قم، شریف رضی، چاپ 1، 1371 ش/ 1413 ق، 2 جلد.

16 _ تمیمی سمعانی، عبدالکریم بن محمد (م 562 ق)؛ الأنساب، تحقیق عبداللّه عمر باروُدی، بیروت، دارالکتب العملیه، چاپ 1، 1408 ق/ 1988 م، 7 جلد.

17 _ ثقفی کوفی اصفهانی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال (200 _ 283 ق)؛ الغارات، تحقیق میرجلال الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، چاپ 2، 2 جلد.

18 _ ثقفی کوفی اصفهانی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال (200 _ 283 ق)؛الغارات، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ 1، 1371 ش.

19 _ ابن کثیر دمشقی، ابی الفداء اسماعیل (م 774 ق)؛ البدایة و النهایة، بیروت، تحقیق مکتب تحقیق التراث و دارالاحیاء التراث العربی و مؤسسة التاریخ العربی، 1413 ق/ 1993 م، 14 جلد + فهارس.

20 _ مقدسی، مطهر بن طاهر (قرن 4)؛ البداء و التاریخ، بیروت، دارصادر، افست از چاپ 1899 م، 6 جلد.

21 _ جاحظ، ابی عثمان عمرو بن بحر؛ البیان و التبین، تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دارالجبل، 1410 ق/ 1990 م، 4 جلد.

22 _ بخاری، ابی عبداللّه اسماعیل (م 256 ق)؛ التاریخ الکبیر، بیروت، دارالفکر، 9 جلد.

ص:221

23 _ ابن حمدون، محمد بن حسن، التذکرة الحمدونیة، تحقیق احسان عباس و بکر عباس، بیروت، دارصادر، چاپ 1، 1996 م، 9 جلد و فهارس

24 _ مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (م 346 ق)، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1449 ش.

25 _ تمیمی بستی، أبی حاتم محمد بن حیّان، الثّقات، بیروت، دارالفکر (روی جلد)، حیدر آباد دکن _ هند، مجلس دائرة المعارف العثمانیة (داخل جلد)، 1403 ق/ 1983م، 9 جلد.

26 _ تمیمی حنظلی رازی، عبدالرحمن بن أبی حاتم (م 327 ق)؛ الجرح و التعدیل، بیروت، دارالکتب العلمیه (روی جلد)، حیدرآباد دکن _ هند، مجلس دائرة المعارف العثمانیة (داخل جلد)، 9 جلد.

27 _ مفید، محمد بن نعمان (336 _ 413 ق)؛ الجمل، تحقیق سید علی میر شریفی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ 1، 1413 ق/ 1371 ش.

28 _ جاحظ، ابی عثمان عمرو بن بحر؛ الحیوان، تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی و داراحیاء التراث العربی، 7 جلد.

29 _ مغنیه، محمد جواد؛ الشیعة و الحاکمون، بیروت و بغداد، المکتبة الاهلیة و مکتبة النهضة، چاپ 2، 1962 م.

30 _ ابن خیاط، ابی عمرو خلیفه؛ الطبقات، تحقیق سهیل زکّار، بیروت، دارالفکر، 1414 ق / 1993 م.

31 _ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، داربیروت، 1405 ق/ 1985 م، 9 جلد.

32 _ ذهبی، ابی عبداللّه محمد بن احمد بن عثمان (م 748 ق)؛ العِبر حبر من غَبر، تحقیق ابوهاجر محمد سعید زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 4 جلد.

33 _ اندلسی، احمد بن محمد بن عبدربّه، العِقد الفرید، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی و محمد رشاد عبدالمطلب، قاهره، مطبعة لجنة التألیف و الترجمة و النشر، 1372 ق/ 1953 م، 7 جلد.

34 _ امینی نجفی، عبدالحسین؛ الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ 2، 1366 ش، 11 جلد.

ص:222

35 _ ابن اعثم کوفی، احمد (م 314 ق)، الفتوح، زیر نظر محمد عبدالمعید خان، بیروت، دارالندوة الجدیدة (روی جلد)، حیدر آباد دکن هند، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة (داخل جلد)، 8 جلد.

36 _ ابن اعثم کوفی، احمد (م 314 ق)؛ الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی (قرن 6 ق)، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ 1، 1373 ش.

37 _ ذهبی، ابی عبداللّه محمد بن احمد بن عثمان (م 748 ق)؛ الکاشف فی معرفة من له روایة من الکتب الستّة، تحقیق صدقی جمیل عطّار، بیروت، دارالفکر، چاپ 1، 1418 ق/ 1997 م، 3 جلد.

38 _ کلینی رازی، محمد بن یعقوب اسحاق، (م 328 ق)؛ الکافی، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1391 ق/ 1350 ش، 7 جلد.

39 _ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم شیبانی (555 _ 630 ق)؛ الکامل فی التاریخ، تحقیق مکتب التراث، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ 1، 1408 ق/ 1989 م، 10 جلد.

40 _ اللهوف الملهوف

41 _ ابن قتیبه، عبداللّه بن مسلم (276)؛ المعارف، تحقیق: ثروة عکاشه، قم، شریف رضی، چاپ 1، 1415 ق/ 1373 ش.

42 _ ابن طاووس، سید ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر (م 664 ق)؛ الملهوف علی قتلی الطفوف، تحقیق شیخ فارس تبریزیان (حسّون)، دارالأسوة، چاپ 1، 1414 ق.

43 _ ابن جوزه، ابی الفرج عبدالرحمن علی بن محمد (510 _ 597)، المنتظم فی التاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، تصحیح نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ 1، 1412 ق/ 1992 م.

44 _ اَتابکی، ابی المحاسن یوسف بن تغری (813 _ 874 ق)؛ النجوم الزّاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، تحقیق محمد حسین شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ 1، 1413 ق/ 1992، 16 جلد.

45 _ صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک؛ الوافی بالوفیات، به اعتنای رمزی بعلبکی، 1404 ق/

ص:223

1983 م، 22 جلد.

46 _ بلاذری، احمد بن یحیی (م 279 ق)؛ انساب الاشراف، تحقیق محمود فردوس عظم، دمشق، دارالیقظة العربیة، 1999 م.

47 _ مقدسی؛ ابوعبداللّه محمد بن احمد؛ أحسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علی نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، چاپ 1، 1361 ش، 2 جلد.

48 _ ابن اثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن محمد جزری (555 _ 630 ق)؛ أسدالغابة فی معرفة الصحابة، تحقیق محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور و محمود عبدالوهاب فاید، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 7 جلد.

49 _ محمدی، عبداللّه و ...؛ أعلام الغدیر، مراجعه حسینی میلانی، قم، جامعه مدرسین حوزه ی علمیه ی قم، چاپ 2، 1410 ق.

50 _ امین، سید محسن؛ أعیان الشیعه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، 11 جلد.

51 _ بلاذری، احمد بن یحیی (م 279 ق)؛ أنساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، چاپ 1، 1417 ق/ 1996 م، 13 جلد.

52 _ بلاذری، احمد بن یحیی (م 279 ق)؛ أنساب الاشراف، تحقیق، احسان عباس، بیروت، مطبعة الکاتولیکیه، 1400 ق/ 1979 م، 4 جلد.

53 _ مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ 2، 1403 ق/ 1983 م، 110 جلد.

54 _ منقری، نصر بن مزاحم (212 ق)؛ پیکار صفین، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ 3، 1375 ش.

55 _ ابن الوردی، زین الدین عمر بن مقطر (م 749 ق)؛ تاریخ ابن الوَردی، نجف، مطبعة الحیدریة، چاپ 2، 1389 ق/ 1969 م.

56 _ ابن خلدون، عبدالرحمن (732 _ 808 ق)؛ تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة و سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، چاپ 2، 1408 ق/ 1988 م، 8 جلد.

57 _ تاریخ الامم و الملوک تاریخ الطبری.

ص:224

58 _ شهابی، حیدر احمد؛ تاریخ الأمیر حیدر احمد شهابی، تحقیق و تعلیق مارون رعد، زیر نظر نظیر عبود؛ دار نظیر عبود، 1995.

59 _ سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن (م 911 ق)؛ تاریخ الخلفا، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، قم، شریف رضی، چاپ 1، 1411 ق/ 1370 م.

60 _ ذهبی، ابی عبداللّه محمد بن احمد بن عثمان (م 748 ق)؛ تاریخ السلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تَدمُری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ 1، 1410 ق/ 1990 م، 57 جلد.

61 _ ابن حیان بستی، ابی حاتم محمد (م 354 ق)، تاریخ الصحابة الذین روی عنهم الأخبار، تحقیق بوران ضنّاوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ 1، 1408 ق/ 1988م.

62 _ طبری، ابی جعفر محمد بن جریر (221 _ 310 ق)؛ تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربی، 10 جلد.

63 _ براقی نجفی، سید حسین بن احمد (م 1332 ق)؛ تاریخ الکوفة، تحقیق سید صادق بحر العلوم، بیروت، دارالاضواء، چاپ 4، 1407 ق/ 1987 م.

64 _ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب بن جعفر؛ تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر و دار بیروت، 1379 ق/ 1960 م، 2 جلد.

65 _ زیدان، جرجی؛ تاریخ تمدن اسلام؛ ترجمه و نگارش علی جواهر کلام، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1373 ش.

66 _ عَصفری، خلیفة بن خیاط (ت 240 ق) (بر اساس روایت بقیّ بن خالد)؛ تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق سهیل زکّار، بیروت، دارالفکر، 1414 ق/ 1993 م.

67 _ طبری، ابی جعفر محمد بن جریر (221 _ 310 ق)؛ تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ 2، 1362 ش، 16 جلد.

68 _ واقدی، محمد بن عمر (130 _ 207 ق)؛ تاریخ فتوح الجریرة الخابور و دیار بکر و العراق، تحقیق عبدالعزیز فیاضی حرفوش، دمشق، دارالبشائر، 1417 ق/ 1996 م، 1 جلد.

69 _ ابن عساکر شافعی، ابی القاسم علی بن حسن بن هبه اللّه (499 _ 571 ق)؛ تاریخ مدینة دمشق،

ص:225

تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، چاپ 1، 1419 ق/ 1998 م، 70 جلد.

70 _ ذهبی، ابی عبداللّه محمد بن احمد بن عثمان (م 748 ق)؛ تجرید اسماء الصحابة، بیروت، دارالمعرفة، 2 جلد.

71 _ قمی، شیخ عباس؛ تحفة الأحباب فی نوادر الأصحاب، تحقیق سید جعفر حسینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ 1، 1370 ش.

72 _ عسقلانی، احمد بن علی بن حجر (773 _ 852 ق)؛ تقریب التهذیب، تحقیق خلیل مأمون شیحا، بیروت، دارالمعرفة، چاپ 2، 1417 ق/ 1997 م، 2 جلد.

73 _ حسن زاده آملی، حسن؛ تکملة منهاج البراعة، تصحیح سید ابراهیم میانجی، تهران، بنیاد فرهنگی امام مهدی (روی جلد)، تهران، مکتبة الاسلامیة (داخل جلد)، 7 جلد.

74 _ مامقانی، عبداللّه ؛ تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، چاپ مرتضویه، 1352 ق، 3 جلد.

75 _ شیرازی، سید محمد؛ توضیح نهج البلاغه، مؤسسة الفکر الاسلام، 4 جلد.

76 _ عسقلانی، احمد بن علی بن حجر (773 _ 852 ق)؛ تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، چاپ 1، 1404 ق/ 1984 م.

77 _ المزی، أبی الحجاج یوسف (654 _ 742 ق)، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، موسسة الرسالة، چاپ 1، 1413 ق/ 1992 م، 35 جلد.

78 _ ذهبی، ابی عبداللّه محمد بن احمد بن عثمان (م 748 ق)؛ تهذیب سیر أعلام النبلاء، تحقیق، شُعیب ارنَووط، تهذیب احمد فایز حُمصی، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ 2، 1413 ق/ 1992 م، 3 جلد.

79 _ قرشی دمشقی شافعی، اسماعیل بن عمر بن کثیر (700 _ 774 ق)؛ جامع المسانید و السنن، تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دارالفکر، 1415 ق/ 1994 م، 37 جلد.

80 _ اردبیلی، احمد (م 993 ق)، حدیقة الشیعة، تحقیق: صادق حسن زاده مراغه ای و علی اکبر زمانی نژاد، قم، انصاریان، چاپ 1، 1377 ش/ 1419 ق، 2 جلد.

81 _ دمیری، کمال الدین محمد بن موسی (742 _ 808 ق)؛ حیاة الحیوان الکبری، قم، شریف رضی (روی جلد)، مصر، مکتبة مصطفی البابی الحلبی (داخل جلد)، 2 جلد.

ص:226

82 _ قمی، عباس؛ در کربلا چه گذشت، ترجمه شیخ محمد باقر کمره ای، قم، مسجد جمکران، چاپ 2، 1371 ش.

83 _ طریحی، محمد سعید؛ دلیل معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر آثار الشیعة.

84 _ طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن (460 _ 385 ق)؛ رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ 1، 1415 ق.

85 _ رُسل الملوک سفیران.

86 _ فتّال نیشابوری، محمد (م 508 ق)؛ روضة الواعظین، قم، شریف رضی، چاپ 1، 1368 ش.

87 _ عمازاده اصفهانی، حسین؛ زندگانی حضرت ابی عبداللّه بن الحسین علیه السلام سیدالشهداء، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب، چاپ 2، 1337 ش/ 1377 ق، 2 جلد.

88 _ ابن فرّاء؛ سفیران، مصحح و نویسنده صلاح الدین منّجد، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ 1، 1363 ش.

89 _ قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، تهران، دارالأسوة، چاپ 1، 1414 ق، 8 جلد.

90 _ ذهبی، ابی عبداللّه محمد بن احمد بن عثمان (م 748 ق)؛ سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ 9، 1413 ق/ 1992 م، 23 جلد + 3 جلد فهارس.

91 _ ابن العماد عکری، عبدالحی بن احمد بن محمد، شذرات الذّهب فی أخبار من ذهب، تحقیق عبدالقادری ارناؤوط، و محمود ارناؤوط، بیروت و دمشق، دار ابن کثیر، چاپ 1، 1414 ق/ 1993 م، 10 جلد + فهارس.

92 _ علم الهدی، سید مرتضی (355 _ 436 ق)؛ شرح جمل العلم و العمل، تصحیح: یعقوب جعفری مراغی، تهران، دارالأسوة، چاپ 1، 1414 ق، 1 جلد.

93 _ ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، 1404 ق (روی جلد)، بیروت، داراحیاء الکتب العربی، چاپ 2، (داخل جلد)، 1378 ش/ 1967 ق، 20 جلد

94 _ ابن جوزی، ابی الفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد (510 _ 597 ق)، صفه الصّفوة، تحقیق: محمود فاخوری و محمد روّاس قلعه چی، بیروت، دارالمعرفة، 4 جلد.

ص:227

95 _ آل یاسین، شیخ راضی؛ صلح امام حسن علیه السلام، ترجمه سید علی خامنه ای، آسیا، چاپ 12، 1371 ش.

96 _ صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (م 381 ق)، علل الشرایع، دارالحجّة للثقافة، چاپ 1، 1416 ق، 2 جلد.

97 _ ابن قتیبه، عبداللّه بن مسلم (م 276 ق)؛ عیون الأخبار، قم، شریف رضی، 1415 ق/ 1373 ش، 4 جلد.

98 _ زیدان، جرجی؛ فاجعه کربلا، ترجمه محمد علی شیرازی، افست چاپخانه آرمان، 1349 ش.

99 _ امام ابی الحسن؛ فتوح البلدان، تحقیق رضوان محمد رضوان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1398 ق/ 1978 م، 1 جلد.

100 _ واقدی، محمد بن عمر (130 _ 207 ق)؛ فتوح الشام، بیروت، دارالجیل، 2 جلد.

101 _ خاتمی، سید محسن؛ فهارس بحارالانوار، بیروت، مؤسسة البلاغ، چاپ 1، 1412 ق/ 1992 م، 10 جلد.

102 _ تُستری، محمد تقی؛ قاموس الرجال، تهران، مکتبة الصدر، 14 جلد.

103 _ تستری، محمد تقی؛ قاموس الرجال، تحقیق، موسسة النشر الاسلامی، قم، جامعه مدرسین حوزه ی علمیه قم، چاپ 1، 1419 ق، 9 جلد.

104 _ طبری، ابی جعفر محمد بن جریر (221 _ 310 ق)؛ قیام سید الشهداء حسین بن علی علیه السلام و خون خواهی مختار به روایت طبری و انشای ابو علی بلعمی، تصحیح محمد سرور مولایی، تهران، پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ 2، 1377 ش.

105 _ أربلی، ابی الحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح (م 693 ق)؛ کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، بیروت، دارالأضواء، 3 جلد.

106 _ سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن (م 911 ق)؛ لُبّ اللباب فی تحریر الأنساب، تحقیق محمد احمد عبدالعزیز و اشرف احمد عبدالعزیز، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ 1، 1411 ق/ 1991، 2 جلد.

107 _ عسقلانی، احمد بن علی بن حجر (773 _ 852 ق)؛ لسان المیزان، تحقیق زیر نظر محمد

ص:228

عبدالرحمن مرعشیلی، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسة التاریخ العربی، چاپ 1، 1416 ق/ 1996 م، 9 جلد.

108 _ رضوی اردکانی، سید ابوفاضل؛ ماهیت قیام مختار، تهیه شده در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه ی علمیه قم، چاپ 3، 1374 ش.

109 _ شوشتری، قاضی نوراللّه ؛ مجالس المؤمنین، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامی، 1354 ش، 2 جلد.

110 _ اعظمی، علی ظریف؛ مختصر تاریخ البصرة، بغداد، مطبعة الفرات، 1347 ق/ 1927 م.

111 _ ابن منظور، محمد بن مکرم (620 _ 711 ق)؛ مختصر تاریخ مدنیة دمشق، تحقیق سکینة الشهابی، بیروت، دارالفکر، چاپ 1، 1410 ق/ 1990 م.

112 _ اعتماد السلطنة، محمد حسن خان؛ مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدّث ارموی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1368 ش، 4 جلد.

113 _ یافعی یمنی مکی، ابی محمد عبداللّه بن أسعد؛ مرآة الجنان و عبرة الیَقظان، تحقیق خلیل منصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ 1، 1417 ق/ 1997 م، 4 جلد.

114 _ مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (م 346 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق، عبدالأمیر مهنّا؛ بیروت مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ 1، 1411 ق/ 1991 م، 4 جلد.

115 _ مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (م 346 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ 5، 1374 ش، 2 جلد.

116 _ حسینی خطیب، سید عبدالزهرا؛ مصادر نهج البلاغه و اسانیده، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ 2، 1395 ق/ 1975 م.

117 _ حموی، ابی عبداللّه یاقوت بن عبداللّه ؛ معجم البلدان، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1399 ق/ 1979 م، 5 جلد.

118 _ ابن قانع، ابی الحسین عبدالباقی (265 _ 351 ق)؛ معجم الصحابة، تحقیق صلاح مصراتی، مدینه، مکتبة الغُرباء الاثریّة، چاپ 1، 1418 ق/ 1997 م.

119 _ خویی، سید ابوالقاسم؛ معجم رجال الحدیث، بیروت، دارالزهرا (روی جلد)، قم، انتشارات مدینة العلم (داخل جلد)، 23 جلد.

ص:229

120 _ ابو نعیم اصفهانی، احمد بن عبداللّه بن احمد (339 _ 430 ق)؛ معرفة الصحابة، تحقق عادل بن یوسف الغرازی، ریاض، دارالوطن للنشر، چاپ 1، 1419 ق/ 1998 م، 3 جلد.

121 _ اصفهانی، ابی الفرج (284 _ 356 ق)، مقاتل الطالبین، تحقیق و شرح سید احمد صقر، قم، شریف رضی، چاپ 1، 1414 ق/ 1372 ش.

122 _ جعفریان، رسول؛ منابع تاریخ اسلام، قم انتشارات انصاریان، چاپ 1، 1376 ش.

123 _ ابن شهرآشوب، مازندرانی، ابی جعفر محمد بن علی؛ مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ 2، 1412 ق/ 1991 م، 4 جلد و فهارس.

124 _ خراسانی، محمد هاشم بن محمد علی؛ منتخب التواریخ، تهران انتشارات علمیه اسلامیه.

125 _ قمی، شیخ عباس؛ منتهی الآمال، قم، مؤسسه انتشارات هجرت، چاپ 5، 1412 ق، 2 جلد.

126 _ هاشمی خویی، میرزا حبیب اللّه ؛ منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تصحیح سید ابراهیم میانجی، تهران، بنیاد فرهنگی امام مهدی، 14 جلد + 7 جلد تکملة.

127 _ بغدادی، عبدالغفار سلیمان و ...؛ موسوعة رجال الکتب التسعة، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ 1، 1413 ق/ 1993 م، 4 جلد.

128 _ شریفی، محمود و ...؛ موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام، تحقیق معهد تحقیقات باقر العلوم، قم، دارالمعروف، چاپ 1، 1415 ق/ 1372 ش.

129 _ ذهبی، ابی عبداللّه محمد بن احمد بن عثمان (م 748 ق)؛ میزان الأعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالفکر، 4 جلد.

130 _ قمی، عباس؛ نفس المهموم در کربلا چه گذشت

131 _ ابن خلکان، احمد بن محمد بن ابی بکر، وفیات الأعیان و انباء ابناء الزمان، بیروت، دارالفکر (روی جلد)، دار صادر (داخل جلد).

132 _ منقری، نصر بن مزاحم (م 212 ق)؛ وقعة صفّین، تحقیق محمد هارون، قم، کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، 1403 ق (روی جلد)، قاهره، الموسسة العربیة الحدیثة، چاپ 2، 1382 ق.